Ngày ấy, có người thợ mộc tên Thạch, trên hành trình dài qua những cánh đồng và ngọn đồi tìm gỗ, dừng chân trước một cây sồi khổng lồ. Cành lá vươn rộng muốn ôm lấy bầu trời, thân cây vững chãi tựa một lời tuyên thệ. Người học việc của Thạch trầm trồ, đôi mắt sáng lên trước vẻ huy hoàng ấy. Nhưng Thạch chỉ lắc đầu:

“Cây này vô dụng. Gỗ nó không đóng nổi một con thuyền, làm đàn chẳng vang, làm cày cuốc còn chẳng chắc.”

Đêm đó, hai thầy trò ngủ dưới gốc sồi. Khi ánh trăng lặng lẽ trườn qua tán lá, Thạch chìm vào giấc mơ. Cây sồi hiện ra, trầm ấm thì thầm:

“Sao ông so sánh tôi với những cây táo, lê, cam, quất?! Chúng sinh ra quả ngọt, nhưng cành bị bẻ, quả bị hái, chẳng bao giờ được yên lành. Giá trị của chúng chính là lý do khiến chúng sớm tàn lụi, chặt đốn. Tôi đây, đã chọn cách sống vô dụng. Nếu tôi hữu ích như người đời mong, liệu tôi có thể đứng đây, cao lớn, sống lâu giữa trời đất thế này?”

Sáng hôm sau, Thạch nhìn ngắm những dải nắng xuyên qua lá sồi, khẽ nói với người học việc:
“Có lý do riêng mà cây này tồn tại. Ở chỗ hữu dụng khác, nó hẳn đã bị đốn hạ từ lâu rồi.”

--

Là tôi, lại phân tâm ngẫm ngợi về điển tích Ngoại Vật trong Nam Hoa Kinh. Bởi một thân chủ vừa tâm sự về một cái cây, và phức cảm hổ thẹn vì “vô dụng”.

Chúng ta cũng đã từng ở đó rồi, phải không? Cố gắng cải giống chính mình để cho ra những hoa thơm quả ngọt cho đời. Lao vào chăm chỉ học hành, hục hục kiếm tiền, vội vã yêu đương, đạt thành tích, săn thành công… Trong mọi lĩnh vực, ta coi kiềm nén nhu cầu chân thực của bản thân để trở thành người sẵn lòng trợ giúp tha nhân, tử tế, hào hiệp... là một giá trị sống còn. Cả một đời từ nhỏ tới lớn, phần lớn chúng ta chỉ làm một việc: cố gắng hết mình trở thành một người “hữu dụng”, và tin nhầm rằng sự cống hiến đó là chính mình, coi đó là động lực sống. 

Để rồi có những đêm, cô độc đối diện với bản thân, cảm thấy nhựa sống của chính mình đã tàn phai, khô héo. Kiệt sức, không còn ai ở bên, tất cả hoa quả đẹp đẽ bên ngoài của kẻ hữu dụng tan biến không hơn gì những giọt hoàng hôn bên thềm. Đến vậy, mà có khi ta vẫn chưa nhận ra rằng, những gì thực chất nuôi dưỡng ta trong bản chất của chính mình đã cạn kiệt từ lâu. Ta sẽ lại tiếp tục thiêu đốt những gì còn sót lại của tâm hồn, cho một cái “ta hữu ích”, nhưng lại trống rỗng ý nghĩa hiện sinh.

Carl Jung từng nói rằng, bất chấp sự chìm nghỉm trong giấc mơ tập thể của vô thức, mỗi chúng ta đều mang trong mình một nguồn sống độc đáo, thứ tạo nên bản sắc chỉ thuộc về riêng mình. Ông gọi hành trình tìm lại nguồn sống ấy là “cá nhân hóa”. Đó là con đường cởi bỏ những mặt nạ hữu dụng, để tìm lại chính mình trong phần thẳm sâu nhất của tâm hồn, nơi không có ai khác ngoài chính ta nhảy múa trong nhịp điệu rất riêng. Enneagram gọi nguồn sống ấy là Bản Chất.

Khi nói về cây sồi, Trang Tử đã ca ngợi sự “vô dụng trong mắt con người” như một dạng “hữu dụng tối thượng trong tự nhiên”. Chính nhờ không bị con người tận dụng triệt để, mà cây được sống lâu bền, trọn vẹn sự hữu dụng thuộc về bản chất của nó trong vũ trụ.

Nietzsche, với những lời nói sắc bén như lưỡi dao, có lẽ sẽ miêu tả cây sồi vô dụng ấy là “một siêu nhân”. Với Nietzsche, sống chân thực là dám quay lưng lại với những giá trị nô lệ của đám đông, là dũng cảm không tuân phục những áp lực (vô thức lẫn ý thức) khiến ta cứ mãi chạy đuổi theo một cái “ta hữu ích”. Ông tin rằng con người vĩ đại nhất là người dám sống theo bản năng sâu thẳm, tự tạo ra ý nghĩa riêng cho cuộc đời mình.

Tôi ước gì ẩn dụ về cây sồi vô dụng, một ngày nào đó trong cái nhìn của thân chủ, sẽ trở thành một ẩn dụ tuyên ngôn: một khi sống đúng với Bản Chất thì giá trị chẳng cần phải chứng minh. Sống đúng với bản chất cũng đã đủ để trở nên vĩ đại.

---
Và tôi muốn khép lại lời tự sự hôm nay với một đoạn hội thoại (không rõ có thật không) giữa Khổng (Khâu) Tử và Lão Tử, nó thế này:

– Khâu rất hổ thẹn! Không thành công lần nào! Không còn biết phải đi đâu! Giống như cái hồ lô rỗng ruột treo trước cửa nhà, vô dụng và không làm được gì!

– Tôi không có vàng, chỉ có vài lời tặng ông thế này. Công danh, sự nghiệp, thành tựu… ai cũng muốn, nhưng chẳng bền lâu. An tri không phải là vô dụng, mà là đại dụng. Trên đời không gì mềm mại bằng nước. Sao ông không học cái đức của nước: ở chỗ thấp mà không tranh giành, nhưng có sức mạnh vượt qua mọi rắn chắc. Thời nay, lòng người không biết lý lẽ, kẻ thông minh, giỏi hùng biện mà chỉ lỗi lầm người khác thì dễ mất mạng. Khiêm tốn là khôn ngoan. Vạn vật chuyển biến tùy duyên, tựa thủy.

TÀN CHÂN CHÍNH là album thơ nhạc tôi viết cho riêng mình, cũng như album TỰ HỌA vào đúng một năm trước. Phần lớn những bài thơ nhạc của tôi được dùng trong công việc, với giai điệu và ngữ nghĩa có cùng độ rung gần với tiếng tâm của những đối tượng khá cụ thể, để khiến thông điệp có khả năng nhiều nhất đi vào tâm thức họ. Còn giai điệu trong 2 album này đặc biệt, không dễ nghe, ngôn ngữ lại trừu tượng... Nếu đặt trong bối cảnh và công dụng của chúng, sẽ mang một ý nghĩa nào đó có thể hiểu được.

Con người là một giống loài thêu dệt ý nghĩa. Ý tôi là, khác với mọi giống loài khác, sự sinh tồn của Homo Sapiens cùng toàn bộ hệ thống và văn hóa đồ sộ của nó, đã, vẫn, và sẽ luôn dựa trên ý nghĩa. Chúng ta sinh ra vì ý nghĩa và được gán ý nghĩa ngay từ cái tên, cả đời chúng ta sẽ đi tìm ý nghĩa trong việc không ngừng tái tạo ý nghĩa, không chỉ cho sự sống mà (quan trọng hơn) cho cả cái chết. “Vô nghĩa”, về bản chất, là điều não bộ Homo Sapiens không bao giờ có thể chạm tới được.

Bởi thế mà bắt đầu album TÀN CHÂN CHÍNH vào ngày 09/09/2025 cũng mang một ý nghĩa thú vị. Trong mọi con số thì số 9, với tôi, đại diện cho sự chín muồi, viên mãn. Và đi cùng với viên mãn chính là sự kết thúc. Giây phút vinh quang này đạt tới viên toàn cực đỉnh là khi giây phút vinh quang khác sinh ra. Một chu kỳ cũ sẽ thật sự hoàn viên chỉ khi bắt đầu sự thay thế của một chu kỳ mới.

Nghệ thuật với tôi không chỉ là sáng tạo, mà còn cần mang ý nghĩa của một nghi thức tiễn đưa những phiên bản cũ của hoài niệm, của ký ức, của chính mình. Nơi ta nâng niu, trân trọng, tôn vinh những cảm xúc để khiến ý nghĩa của chúng đủ đầy, để nhường chỗ cho điều những mới mẻ. Như tôi từng thường nói, viên mãn của cuộc đời là khi ngay cả nhạc tang của mình cũng đã chuẩn bị xong. Xin đừng nghĩ tôi đang nói về bi quan. Tôi chỉ muốn nói về sự nhẹ nhõm: kể từ giây phút hoàn mãn đó, tất cả những gì đến sau từ cuộc sống đều sẽ trở thành những món quà. 

Một trong những câu hỏi mà tôi thường gặp trong công việc, và khiến tôi hay suy tư, đó là về sự khác biệt giữa việc yêu bản thân và ái kỷ. Có vẻ như đây là khúc mắc của thế hệ người sống trong một thế giới mà truyền thông, sách báo, mạng xã hội tràn ngập những lời khuyên về "self-love", nhưng rồi lại cũng dễ dàng mỉa mai, chỉ trích một người là "ái kỷ" khi họ có những biểu hiện “tự luyến”. Tôi cảm thấy rõ tầm quan trọng của việc cần làm rõ các khái niệm này, và thường xuyên tự nhắc nhở mình, để giữ sự cân bằng trong trân trọng bản thân đúng cách.

“Ái kỷ” và “Yêu bản thân” là hai khái niệm khác nhau. Trước hết, hãy nói về yêu bản thân (self-love) - nền tảng của một cuộc sống khỏe mạnh. Yêu thương bản thân hoàn toàn không phải là việc bạn tự cho mình là trung tâm vũ trụ. Tự yêu thương gắn liền với tự trọng (self-respect) và tự bi mẫn (self-compassion). Hoàn toàn khác với sự phóng đại cái tôi, đó là khả năng nhìn nhận đúng đắn giá trị và giới hạn của chính mình, để có một sự tôn trọng bản thân đúng mức, và đặt để bản thân vào vị trí đúng đắn.

Tự yêu thương là việc bạn đối xử với bản thân như với một người thân thiết mà bạn trân trọng: lắng nghe nhu cầu, tha thứ những sai lầm, giáo dưỡng đúng mực và khuyến khích phát triển. Đó là khi bạn quyết định nghỉ ngơi sau một ngày dài thay vì ép mình làm việc quá sức, hoặc khi bạn đặt giới hạn trong mối quan hệ, không để người khác làm tổn thương.

Tôi thường thấy những người tự trọng cao không chỉ an nhiên hơn, mà còn biết lan tỏa sự ấm áp ấy đến người xung quanh. Họ có thể tự hào về thành tựu của mình, nhưng vẫn vui mừng khi thấy bạn bè thành công. Simone Weil từng nói: “Chúng ta chỉ thực sự yêu thương bản thân khi chúng ta nhận ra mình là một phần của sự thật.” Tự yêu không thể nào tách rời khỏi mối tương quan tích cực với thế giới và tha nhân.

Còn ‘ái kỷ’, một từ thường thấy trong các thảo luận tâm lý học đại chúng, mà theo tôi đang bị sử dụng một cách lỏng lẻo, dẫn tới sự nhầm lẫn phổ biến trong đám đông.

Theo tâm lý học, ái kỷ là một rối loạn nhân cách. Về bản chất, từ ái kỷ xuất phát từ thần thoại Hy Lạp: Narcissus yêu hình ảnh phản chiếu của mình đến chết. Tâm lý học hiện đại mượn từ này để chỉ một bệnh lý: Narcissistic Personality Disorder - rối loạn nhân cách ái kỷ. Người mắc rối loạn này có cảm giác tự đại (grandiosity), cần được ngưỡng mộ liên tục, và thiếu vắng nghiêm trọng sự đồng cảm sâu sắc với người khác. Khi nói tới đây, tôi mong muốn nhắc nhở bạn rằng, trước khi nói ai đó là một kẻ ái kỷ, xin hãy dừng lại cân nhắc xem bản thân có chắc chắn về một “bệnh nhân” tâm lý theo chẩn đoán y khoa tâm thần?

Theo tôi, dân chúng ngày nay, khi gán nhãn “ái kỷ” cho ai, họ muốn nói tới một loại người khác mà tôi tạm gọi tiếng Việt là “thái ái kỷ”, xuất phá từ từ tiếng Anh perverse narcissist, và tiếng Pháp pervers narcissique. Đây là những người không thuộc dạng bệnh lý như rối loạn nhân cách ái kỷ, nhưng có cách nhìn bản thân và người khác một cách méo mó, dẫn tới hành vi thao túng tinh vi, có chủ đích, gây ra tổn thương tinh thần nghiêm trọng cho người khác.

Những người Thái ái kỷ này khác với người mắc rối loạn nhân cách Ái kỷ ở chỗ sự tự đại của họ rất ngấm ngầm. Nhìn bề ngoài, họ thường là người tử tế, khiêm nhường, đạo đức, thú vị và rất quyến rũ. Nhu cầu cần được ngưỡng mộ của họ không (thể) hiện ra trực diện, mà thường cần được thỏa mãn thông qua sự thao túng tinh vi để kiểm soát, điều khiển, làm tổn thương, và hạ thấp người khác.

Nói cách khác, người thái ái kỷ không hẳn thiếu đồng cảm như rối loạn ái kỷ. Họ dùng vỏ bọc đồng cảm để quyến rũ, thao túng, kiểm soát, duy trì quyền lực và làm suy yếu người khác. Đó là những người chỉ có thể cảm thấy bản thân sáng sủa, chỉ khi “đối tượng” (con mồi) của họ trở nên đen tối.

Dưới vẻ ngoài tử tế khiêm nhường không tỳ vết, sau hành vi (thao túng) tinh tế không thể đổ lỗi, là một tâm lý đầy tràn tự ti, tỵ hiềm và nanh độc. Họ kiểm soát đối tượng bằng những kỹ thuật (những thủ đoạn mà bạn không thể nhận diện và khó gọi tên, vì chúng rất quái chiêu) khiến họ luôn vô tội, thường có lý, luôn là nạn nhân. Họ sẽ đẩy bạn vào tình thế khiến bạn buộc phải luôn tự nghi ngờ bản thân, cảm thấy mình tội lỗi, bị cô lập, bối rối, mất tự tin, cho tới khi bạn đánh mất cả chính mình lẫn định vị cuộc đời. Người thái ái kỷ là kẻ hút và đốt năng lượng từ người thân cận, để tỏa rạng và che dấu một nền tảng trống rỗng tự bên trong.

Vậy, tôi đề nghị, nếu bạn cảm thấy nhạy cảm với từ “yêu bản thân”, hãy dùng từ “thương trọng chính mình”. Điều này nói lên việc bạn coi trọng bản thân, tựa như người yêu cây chăm sóc một khu vườn: tưới nước, nhặt cỏ, phun thuốc, bón phân… để cây cối phát triển, và mang lại hoa thơm, quả ngọt cho chính bạn và cả những người xung quanh.

Để tránh sự nhầm lẫn trong văn hóa hiện đại, nên dùng từ PN (perverse narcissist / pervers narcissique) hoặc “thái ái kỷ” (ái kỷ thái quá), thay cho từ “Ái kỷ”, khi bạn muốn nói tới một người nhìn bản thân và người khác qua chiếc gương tâm méo mó: người chỉ có thể nhìn thấy hình ảnh hoàn hảo của bản thân, thông qua hình ảnh vẹo vọ của người khác.

Người ta cũng thường hay hỏi tôi những dấu hiệu nào để nhận diện, ai thương trọng bản thân, và ai người thái ái kỷ. Để đơn giản hóa, hãy quan sát trong hoàn cảnh cụ thể, đó là khi phạm sai lầm hay thất bại. Lúc này người thương trọng bản thân thường sẽ có xu thế lui về tự vấn, tìm ra bài học, tự chịu trách nhiệm khi hiểu vấn đề, và sẽ đứng dậy từ đổ vỡ, làm mới mẻ bản thân. Sự thay đổi của họ theo chiều sâu và nội tại, hướng về sự tích cực bền vững cho chính họ và cho tha nhân.

Còn người thái ái kỷ trong hoàn cảnh ấy sẽ đổ lỗi, phán xét, chỉ trích, vòng vèo trong vòng lặp không ngừng, mục đích chỉ để chiếm lấy vị trí nạn nhân, quan tòa, hay người hùng và lôi kéo người khác trong vòng luẩn quẩn đó. Không có thay đổi tích cực thật sự nào xảy ra để cải thiện hoàn cảnh, ngoại trừ bồi bổ cái tôi cũ rích và phình trướng kỳ lạ của chính họ.

Với lòng trắc ẩn, và cả nỗi buồn man mác của người đã đến trước ngưỡng cửa số 9, tôi viết bài “Tự Luyến” này trên tinh thần của việc tự nhắc, cho một tôi nào đó trong tương lai, nếu lỡ tôi đó có quên, rằng:

“Thương trọng bản thân là một hành trình đẹp đẽ! Và tất cả chúng ta đều xứng đáng với điều đó. Hãy giữ sự sáng tỏ trong tâm, và đừng để những nhầm lẫn làm bạn chùn bước. Chớ quên rằng, mọi tác phẩm, dầu riêng tư nhất, kỳ thực, đều là lời đối thoại với tha nhân. Bởi ta chỉ có thể sống bằng ý nghĩa, khi ý nghĩa ấy được thấy trông và san sẻ.”

Trong loạt phim Vikings, nhân vật tôi thấy đồng cảm nhất là Floki. Tất cả những nhân vật anh hùng trong phim đều khiến tôi thấy bản chất của con người. Chỉ riêng Floki là khiến tôi cảm thấy nhân loại thật nhỏ nhen và tăm tối, so với một tâm hồn chứa đựng một niềm tin quảng đại đến mức điên rồ như vậy. Không ai hiểu được Floki. Và thế giới nhân loại quá chật hẹp với tinh thần của Floki.

Câu chuyện của Floki dẫn tôi tới nhiều hồi tưởng về tôn giáo và hiện sinh.

Như phần lớn người sinh ra ở miền Bắc Việt Nam, tín ngưỡng đầu tiên mà tinh thần non trẻ của tôi được tiếp xúc và thẩm thấu một cách tự nhiên là Phật giáo Đại thừa.
Khi còn nhỏ, thật tình, điều khiến tôi động tâm không hẳn là những vị Phật uy nghi ngồi trên đài sen với hào quang tỏa rạng, đem lại cảm giác quyền năng tối thượng siêu nhiên, mà người ta buộc phải kính ngưỡng, phát sinh mong muốn sụt sùi cầu khẩn. Cảm động hơn cả, với tôi, lại là câu chuyện về Quán Thế Âm Bồ Tát.

(Có thể chính vì sự cảm động đó mà đến giờ tôi vẫn thấy công việc hiện tại, chủ yếu dựa vào lắng nghe nỗi thống khổ rối rắm của tha nhân, là một sự lựa chọn thật vừa vặn với mình.)

Chuyện kể rằng: Quán Thế Âm Bồ Tát phát nguyện cứu độ tất cả chúng sinh thoát khỏi khổ đau bằng cách lắng nghe. Nhưng trong khoảnh khắc Ngài bắt đầu nghe thấy những tiếng kêu than vô tận từ muôn loài, choáng ngợp bởi nỗi thống khổ vô tận vô biên, mắt Ngài nổ thành mưa lệ và đầu Ngài vỡ toang thành nhiều mảnh. Thấy vậy, thương xót, Phật A Di Đà liền hóa hiện một thân thể mới cho Quán Thế Âm. Bây giờ, Bồ Tát có mười đầu - để có thể nhìn khắp mười phương, và nghìn tay, mỗi bàn tay chứa một con mắt cùng bảo bối - để vừa thấy, vừa chạm, vừa cứu giúp được tất cả chúng sinh.

(Khi viết những dòng này, tôi mới nhận ra là truyện không nói tới thân thể mới của Quán Thế Âm có thêm bao nhiêu cái tai… Nhưng đó có lẽ là một việc khác.)

Điều tôi muốn nói ở đây là niềm tin liên-chủ quan (intersubjective beliefs). Không phải sự thật vật lý khách quan, cũng không phải ảo tưởng cá nhân, niềm tin liên-chủ quan là một loại thực tại tập thể, tồn tại khi nhiều người cùng chia sẻ niềm tin vào nó.

Cụ thể, một trong những nền tảng khác biệt lớn nhất giữa Phật giáo Nam Tông (Theravāda) và Bắc Tông (Mahāyāna) là hạnh nguyện. Về bản chất, điều khiến một người là Phật tử Nam Tông, là niềm tin tập thể xoay quanh con đường giải thoát cá nhân qua việc chứng ngộ, Niết Bàn, đoạn tận luân hồi khổ đau. Còn những Phật tử thuộc Bắc Tông sẽ chia sẻ cùng một lý tưởng thấm nhuần: phát tâm Bồ Tát, hạnh nguyện phổ độ; mỗi cá nhân không nên chỉ tu tập giải thoát cho riêng mình, mà còn cần gánh lấy trách nhiệm cho tất cả chúng sinh.

Theo lăng kính phân tâm học và tâm lý hiện sinh, những niềm tin tập thể này khơi dậy, hoặc neo giữ, (bởi) một số phức cảm nguyên thủy mang tính cộng đồng.

Đó là phức cảm Hy sinh – Tận hiến: đặt niềm tin vào một giá trị chung như sự đồng cảm, từ bi, thông qua sự cống hiến thậm chí hi sinh, có thể khiến một người sẵn sàng từ bỏ lợi ích cá nhân vì những điều cao cả hơn bản thân.
Khi đó, con người có thể kinh nghiệm phức cảm Thiêng liêng – Siêu vượt: cảm giác mình gắn liền, thuộc về, hòa nhập vào một trật tự lớn lao, vĩ đại hơn sự nhỏ nhoi và mong manh của bản thân hay thậm chí giống loài.
Và tại đây, con người có thể kinh nghiệm được một cảm giác an toàn (bình an) của phức cảm Quyền lực – Kiểm soát: một loại (ảo) cảm giác kiểm soát ưu việt (đến mức không còn cần phải kiểm soát nữa), trước bất kể hỗn loạn và thống khổ nào, kể cả cái chết.

Nói cách khác, dường như những phức cảm nguyên thủy dẫn tới nhu cầu dựng niềm tin liên chủ quan. Để đáp ứng những nhu cầu của phức cảm lo âu, bất an, cần được thuộc về, cần ý nghĩa…, con người sáng tạo ra các câu chuyện mà nhiều người cùng tin chung, từ đó hình thành niềm tin liên chủ quan.

Và theo một mặt khác, niềm tin liên chủ quan sẽ củng cố và định hình những phức cảm cộng đồng ấy. Khi nhiều người cùng tin vào một điều, bất kể nó có thật hay không, con người cảm thấy an toàn trong sự cộng hưởng cảm xúc cá nhân. Sẵn sàng, tận hiến, hy sinh, tự hào… trở thành một cảm xúc ổn định và đáng tin cậy khi chúng cùng được chia sẻ.

Hay nói cách khác, phức cảm nguyên thủy và niềm tin liên chủ quan sớm đã trở thành một vòng xoáy đồng sinh.

Bạn có thấy điều gì đó liên quan đến bài Lệ (thiên) này không? 

Trong phim Back to the Future, Marty McFly, một cậu bé đến từ thập niên 1980, vô tình lạc về năm 1955. Để đảm bảo sự ra đời trong tương lai của mình, Marty McFly cần giúp cha mẹ cậu yêu nhau. Dưới áp lực sẽ bị rơi vào nghịch cảnh chưa từng tồn tại, Marty McFly cầm lấy cây đàn guitar điện và cùng ban nhạc chơi bản ballad ngọt ngào “Earth Angel”. Đây là khoảnh khắc định mệnh, gắn liền với nụ hôn đầu của bố mẹ tương lai cậu. Khoảnh khắc này định hình lại sự tồn tại của Marty. Vậy là, âm nhạc, dường như luôn thế, là một chất xúc tác cho định mệnh. Một bản nhạc thậm chí có thể quyết định ai tồn tại, ai không…

Sau nụ hôn số phận đó, sung sướng vì thấy mình vẫn hiện diện, Marty hào hứng chơi bản “Johnny B. Goode”. Đây là bản nhạc sẽ phát hành vào năm 1958 gắn liền với tên tuổi của Chuck Berry, người thường được coi là cha đẻ của rock’n’roll. Xin nhắc lại là, chúng ta đang ở năm 1955, và Marty đang đánh thức nhạc rock’n’roll cho những tai nghe chưa từng biết đến, bởi vì Marvin Berry (anh họ hư cấu của Chuck Berry) đã gọi điện và gào lên: “Chuck, nghe đồ mới khủng này đi!”. Chính tại nút thắt ấy, một vòng lặp thời gian đã hình thành: nếu Chuck Berry không nghe giai điệu mà Marty McFly đang chơi, “Johnny B. Goode” có ra đời 3 năm sau đó? Ai mới thật sự khai sinh dòng nhạc rock’n’roll, Chuck Berry hay Marty McFly?

Cái nào có trước, quả trứng hay con gà là một nghịch lý vòng lặp nhân quả khép kín, gọi là “bootstrap paradox”. Người ta dùng từ “bootstrap”, vốn gợi hình ảnh một điều bất khả là “tự nâng mình lên bằng chính dây giày của mình”, để ẩn dụ cho một nghịch lý về khởi nguyên, thường được dùng để chất vấn tính tuyến tính của thời gian và tính nguyên ủy của sáng tạo.

Nghịch lý Bootstrap xảy ra khi một vật thể, một thông tin, hoặc một ý tưởng được đưa ngược về quá khứ, và trở thành chính nguyên nhân xuất hiện của nó trong tương lai. Nói cách khác, bởi sự tồn tại của nó phụ thuộc vào tương lai của chính nó, nên nó tồn tại mà không có một điểm khởi đầu thật sự.

Marty chỉ có thể chơi “Johnny B. Goode” vì nó đã tồn tại trong lịch sử của cậu. Nhưng lịch sử chỉ có “Johnny B. Goode” vì Marty đã chơi nó trong quá khứ. Vậy nguồn gốc thật sự của nó ở đâu? Khi nguyên nhân và kết quả nuôi nhau thành vòng tròn, thì nguyên nhân khởi thủy trong logic nhân quả thông thường, khi mọi thứ luôn cần một điểm bắt đầu, đã bị đưa ra chất vấn.

Điều này làm lung lay ý niệm về thời gian như một đường thẳng một chiều. Nó khiến những não bộ vốn đã quen thuộc với logic tuyến tính bị rối loạn, và người ta hoảng sợ hoặc phủ nhận, hòng quay trở về với lối mòn an toàn cũ kỹ của mình.

Nhưng kinh nghiệm phát triển của nhân loại đã cho thấy, có một lối thoát tốt lành hơn cho sự hoang mang đáng sợ này. Đó là khi trí lực bắt đầu “mở rộng” bằng cách nhìn nhận vấn đề theo một cách khác. Đó là khi một người dùng lý trí của mình để đặt câu hỏi: “Liệu thời gian có thật là một dòng chảy một chiều, hay là những vòng lặp khép kín? Và sẽ ra sao, nếu thời gian là một điểm giao động, khi tất cả quá khứ, hiện tại, tương lai, đều đang diễn ra đồng thời và liên đới chặt chẽ tới nhau?”

“Mở tâm” là một khả năng tuyệt vời của tâm trí, mang tính sống còn của nhân loại. Khả năng ưu việt này đã từng và sẽ luôn giúp con người thoát những sợi dây ràng buộc với quá khứ bảo thủ, để bước bằng hai chân, để tìm ra lửa, để bay lượn trời cao, để lặn đáy đại dương, để tạo nên điện, điện thoại, mã code, lập trình, máy tính, AI, và biết đâu đó, để sáng tạo nên các vị thần và thậm chí là cả vũ trụ.

Nếu mở tâm là đối diện với nỗi sợ điều chưa biết, thì những thứ gắn chặt chúng ta với những điều thân quen là những hiệu ứng tâm lý, cũng có tính chất sống còn với nhân loại không kém.

Chúng là hiệu ứng bảo thủ thẩm mỹ, khi con người thường bám vào những gì quen thuộc, xem cái lạ lẫm mới mẻ như điều gì đó xấu xí, kỳ cục, quái đản…

Đó là hiệu ứng thiên kiến xác nhận, khi tâm trí luôn tìm kiếm bằng chứng để khẳng định cho định kiến đã hình thành, khiến những điều mới lạ có vẻ như luôn đi kèm với hiểm họa, là một mối đe dọa nguy hiểm…

Và cả hiệu ứng thế hệ, nơi mỗi thời kỳ có chuẩn mực riêng, và tin rằng chuẩn mực ấy là sự thật, chân lý.

Những hiệu ứng tâm lý này luôn bảo vệ nhân loại khỏi những bất trắc và bất định của đời sống. Nhưng chúng cũng trở thành nhà tù, cầm cố loài người trong bảo thủ và lo sợ. Lịch sử cho thấy, những tinh thần cấp tiến sẽ phá bỏ xiềng xích tâm lý ấy, và thế hệ trẻ sẽ mở tâm đón nhận cái mới mẻ, cách tân.

Chẳng phải rock’n’roll vốn là tượng trưng cho sự bùng nổ của nổi loạn, là tuyên ngôn tự do của khát khao thoát khỏi ràng buộc của thế hệ 8x?! Những năm 1940-1950, xuất hiện blues, rhythm & blues, gospel, country… những “dòng máu tiền thân” này đều góp phần vào sự sản sinh của một hòa trộn mới mẻ. Chuck Berry không hẳn tạo ra cái gì đó hoàn toàn mới, ông kết hợp nhịp điệu blues với sự tươi trẻ của country, rồi biến nó thành thứ âm nhạc nhanh, dồn dập, dễ nhảy, dễ cháy, kết hợp với những lời ca nói về tuổi trẻ, tình yêu, khát vọng tự do…, những chủ đề hình thành linh hồn rock’n’roll của những thập niên sau đó.

Khi nhân loại đủ can đảm bước qua thói quen, các cải tiến và kết hợp cái cũ để tạo nên cái mới mẻ sẽ trở thành nền tảng phát triển cho thế hệ kế tiếp. Đó là sự tiến bộ. Blues từng bị coi là tiếng nhạc nghèo nàn đường phố. Jazz từng bị gọi là sự hỗn loạn xấu xí. Rock’n’roll từng bị cấm đoán bởi tính ma quỷ. Điều này khiến liên tưởng đến âm nhạc ngày nay: khi AI bắt đầu tham dự vào quá trình sáng tác nghệ thuật. Rất nhiều người bài xích, coi âm nhạc AI chỉ là thuật toán sao chép, sự gắn ghép méo mó, quặt quẹo, và xấu xí (bởi quá tròn trịa).

Sự dè dặt, thậm chí bài trừ, có thể được hiểu và lý giải bằng những thói quen thẩm mỹ và sự gắn kết vào các khuôn mẫu quen thuộc. Nhưng nếu những sự kết hợp mới mẻ đang được thử nghiệm trên AI có thể mở ra những khả thể hoàn toàn độc đáo thì sao? Nếu chúng ta nhìn nhận đây là điểm khởi đầu của một loại hình nghệ thuật mới mang tính tương lai thì sao?

Ngày nay, nhân loại đang đứng trước một giai đoạn bùng nổ hầu như không còn có thể kiểm soát của những điều vô cùng mới lạ, những sản phẩm tạo cùng AI. Cùng với nó, sự chia rẽ sâu sắc trong loài người đang ngày càng rõ rệt. Có những nhóm người phụ thuộc AI, và có nhóm người làm việc cùng AI. Có người bài xích tất cả các sản phẩm liên quan tới AI, và có nhóm người từ chối hoàn toàn AI. Có nhóm người muốn hủy diệt AI, và có nhóm người thậm chí không biết tới sự tồn tại của chúng.

Riêng về nghệ thuật, có vẻ nỗi lo sợ lớn nhất chính là con người sẽ đánh mất vị trí “nghệ sĩ” bởi AI, trong khi sau mỗi sản phẩm AI đều có yếu tố con người. Những người dùng công cụ khác để sáng tạo không xứng đáng một ngày trở thành nghệ sĩ hay sao? Tôi thấy vấn đề không phải là AI, vấn đề hoàn toàn ở con người với nhau cả.

Như Marty McFly khi kết thúc màn solo, cú trượt gối, tiếng hú, riff hard rock điên loạn chưa ai từng được nghe. Những khán giả 1955 sững sờ, một vài người bịt tai, mọi ánh mắt trừng trừng nhìn cậu, như thể cậu vừa bị quỷ nhập. Marty bối rối. Mỉm cười, cậu nói:

“I guess you guys aren’t ready for that yet… but your kids are gonna love it.”
“Tôi đoán các bạn vẫn chưa sẵn sàng để tiếp nhận âm nhạc này… nhưng con cái các bạn sau này sẽ mê tít nó.”

(Tôi cũng nói với chính mình điều tương tự trong những lần đầu nghe thấy mấy giai điệu Blues-rock khá quái dị này phổ trên thơ của mình… Nhưng một cách quái lạ, tôi bắt đầu chấp nhận sự quái đản của nó. Phần nào nó phản ánh sự kỳ quái đặc biệt của chính mình.)

Ragnar Lothbrok, vị vua Viking huyền thoại, hỏi người bạn già nua, hoàng đế Ecbert vĩ đại của nước Anh:
“Thế nếu cả Thần Linh và Chúa Trời đều không tồn tại thì sao?”

Ecbert trả lời:
“Nếu Chúa Trời hay Thần Linh không tồn tại, thì chẳng có gì mang ý nghĩa cả! Nếu vậy, ai cũng có thể làm bất cứ điều gì mình muốn, và thế thì chẳng có gì là quan trọng, chẳng còn giá trị nào. Tất cả sẽ rơi vào vô nghĩa. Nên, ngay cả khi Thần Linh hay Thiên Chúa không tồn tại, chúng ta vẫn cần đến họ.”

Ragnar cố gắng:
“Nếu họ không tồn tại nghĩa là họ không tồn tại! Và chúng ta cần phải chấp nhận điều đó chứ! Chẳng phải vậy sao?”

Ecbert cãi lại:
“Nhưng các ông đâu muốn sống với sự thật ấy. Các ông chỉ nghĩ tới Valhalla.”

Ragnar chán nản:
“Còn các ông thì chỉ nghĩ về một chỗ nực cười gọi là thiên đường, nơi người chết rồi sẽ hồi sinh để sống vĩnh hằng trong hạnh phúc.”

Ecbert phản bác:
“Valhalla của các ông mới là vô lý. Nơi các chiến binh sẽ sống lại sau khi bị giết trên chiến trường, để rồi tiếp tục chém giết lẫn nhau mỗi sáng, và sau đó ăn tối vui vẻ cùng nhau.”

Ragnar hỏi:
“Vậy cái cuộc sống sau khi chết nào lố bịch hơn?”

Và ông tự kết luận:
“Cả hai đều hoang đường như nhau cả!”

Cuộc hội thoại sâu sắc này nói lên sự lạc lối triệt để về định hướng thiêng liêng, hay một sự thấu ngộ bản chất của những tinh thần đã ở cuối hành trình lạ lùng của kiếp sống hào hùng?

Trong những khoảnh khắc tĩnh lặng của cuộc đời, tôi thường tự hỏi: tại sao ta lại e sợ, thậm chí ghê tởm đến vậy, trước những điều chưa được biết?

Với bạn, điều chưa từng biết sẽ có hình hài gì? Có ghê sợ như một đại dương mênh mông, không bờ bến, nơi những con sóng vô hình, những cơn bão tiềm ẩn, cuốn phăng mọi dự đoán lẫn hy vọng? Não bộ chúng ta, được rèn luyện qua hàng triệu năm tiến hóa, sẽ tự nhiên bật đèn báo đỏ trước những điều không thể tiên đoán. Nó nhảy dựng lên: “Hãy cảnh giác ngay! Hãy sợ! Bởi ở đó có thể ẩn náu sự hung dữ, vực thẳm, hay thậm chí là cái chết.” Phải rồi, có điều chưa biết nào lại khủng khiếp hơn kết cục của chính mỗi chúng ta: cái chết, nơi trí tuệ hữu hạn của nhân loại chưa từng vượt qua được.

Nhưng đó phải chăng chỉ là một phản ứng sinh tồn? Hay ẩn sau đó còn có một nỗi lo âu hiện sinh nào khác?

Khi trí não mong manh của ta tự hỏi: điều gì đợi ta đằng sau bức màn đen tối tận cùng của sự biết: một trật tự tuyệt đối hay một vô tận hỗn mang? Blaise Pascal, đã viết nỗi kinh hoàng của mình vào Pensées: “Sự im lặng vĩnh hằng của những không gian vô tận làm tôi kinh hãi.” Đây phải chăng là nỗi lo sợ rơi vào sự im lặng vô vọng của vô tận, khi lý trí buộc phải nhìn thẳng vào khoảng không thời gian vô nghĩa vô tận, và thấy sự nhỏ bé, mong manh, hữu hạn chân thật nhất của những gì nó cho là có ý nghĩa của mình?

Bạn có thấy điều tôi đã nhận ra không? Chúng ta chỉ có thể sợ những thứ chúng ta đã biết, những điều ta có thể tưởng tượng ra! Khi không thể đoán định, não bộ cần phải hình dung. Và nó dễ rơi vào lạc lối trong dòng thời gian. Hiện tại bị nuốt chửng bởi những bóng ma quá khứ, trong sự phóng chiếu chúng vào tương lai. Và khi đó, chúng ta dễ bị lạc lối trong hành vi. Bởi khi mất đi những định vị quen thuộc, mọi quyết định sẽ chao đảo như gió cuốn lá thu, và bản sắc hay sự ổn định tinh thần của chúng ta có nguy cơ sụp đổ.

Rồi tôi lại nghĩ, trong hỗn loạn không phương hướng ấy, điều gì đáng sợ hơn nhỉ: chấm dứt tồn tại, biến mất vĩnh viễn? Hay lạc lối triền miên trong hỗn loạn vô tận? Cái chết dường như chỉ mang vẻ khiếp hãi tận cùng nếu sau nó là sự lạc lối không ngừng vào vùng vô thức mênh mông, nơi ý thức chỉ còn là một đốm sáng nhỏ nhoi, lạc lõng, trong im lặng vĩnh hằng, mà lại không thể tắt được. Đây phải chăng là nỗi sợ hãi hiện sinh cơ bản nhất? Hỗn loạn, im lặng, vô nghĩa… chẳng phải là cái chết của thông tin hay sao? Vậy thì, trong tất cả những hình hài mà ta tưởng tượng về sự bất định của điều chưa biết, có vẻ như nỗi thống khổ lạc lối trong vô tận chính là thứ ta đang cố gắng né tránh, để bảo vệ mình.

Nhưng là người, có ai chưa từng lạc lối trong hỗn loạn và bất định của cuộc đời? Hamlet, giữa ngã ba tinh thần, chết lặng trong tê liệt hiện sinh: “To be or not to be?” Odysseus lênh đênh mười năm trên biển và lạc vào mê cung của sự mê đắm. Jon Snow sống cả đời với một căn tính lạc loài: “You know nothing, Jon Snow!” Frodo lạc mất sức mạnh tinh thần, bị quyền năng của chiếc nhẫn khống chế. Trong Vikings, sự lạc lối gắn liền với niềm tin thần thánh – tin đó là định nghĩa vinh quang. Còn trong Game of Thrones, sự lạc lối gắn liền với quyền lực – nhận nó làm định nghĩa căn tính.

Nhưng sự khác biệt giữa kẻ phàm nhân và người anh hùng nằm ở câu trả lời và hành vi của họ, trước vấn nạn hiện sinh: Ta muốn mình là ai và đích đến là gì? Ta sẵn sàng đánh đổi gì để có nó? Và ta lựa chọn trật tự nào làm la bàn của mình giữa sự lạc lối trong vô định và hỗn mang này?

Dante mở đầu Thần khúc bằng một hình ảnh giản dị mà ám ảnh:
“Giữa đời người, ta lạc bước trong khu rừng tối,
vì đã mất đi con đường ngay thẳng.”

Khu rừng tối này, hẳn nhiên rồi, không đơn thuần là một không gian vật lý. Nó là biểu tượng cho trạng thái con người bị bủa vây bởi những hỗn loạn tinh thần: niềm tin gãy vỡ, giá trị sụp đổ, con đường rõ ràng bỗng biến mất, nhường chỗ cho sợ hãi, khát muốn, tị hiềm… và muôn hình vạn trạng những bóng ma tâm lý chưa từng được soi chiếu tới. Giữa những hỗn mang đáng sợ (ở trong mình) mà ta chẳng dám đối diện, ta lạc lối, không biết đi đâu, không biết còn tin vào gì.

Quẩn quanh, mất phương hướng trong khu rừng tăm tối là hành trình mà một người phàm sẽ phải đi xuyên qua, để tới địa ngục, luyện ngục, rồi mới được đến chốn thiên đường. Bởi chỉ trong lạc lối, mới tìm tới la bàn; giữa bóng tối, mới biết được ánh sáng. Nên trong kiếp nhân sinh, còn con đường nào khác, ngoài sự chuyển hóa, bắt đầu từ sự lạc đường?

Lời cuối cùng Ragnar để lại cho Ecbert là: “Đừng sợ!”
Lời cuối cùng Đức Phật để lại cho chúng sinh là: “Hãy tự thắp đuốc mà đi, hỡi những người thân yêu!”

CẠN THẦN THÁI

Đó là một đêm mưa gió bão bùng, tháng 9 mà không khí lạnh lẽo u ám như thể đã tới ngày Halloween. Ánh sáng xanh từ màn hình Netflix chiếu lên khuôn mặt, tôi có lẽ đang bị thôi miên nhẹ bởi mái tóc đen bím đôi, ánh mắt sắc lạnh như lưỡi dao, nụ cười khinh khỉnh và cái hất đầu ngạo nghễ. Wednesday và cả tất cả các thành viên xấu xí đến ma mị của The Addams Family vẫn luôn khiến tôi không khỏi ngẫm ngợi về cái mà người ta gọi là “thần thái”.

Nằm ngoài những thứ hào nhoáng hay phô trương, “thần thái” là một sự hòa quyện tuyệt vời giữa khí chất nội tại mạnh mẽ - được gọi là “thần”, và phong thái - cách nội khí sống động ngầm cuộn chảy ấy biểu hiện giữa nhân thế.

Điều tạo nên sự cuốn hút của Wednesday chính là ở tinh thần sắc bén, bất khuất, cách cô bé đi nhảy, nhìn sâu cười khẩy, khinh khỉnh lạnh im. Cô bé giống một con quạ đen nhỏ bé lặng lẽ quan sát nhân thế, vẻ già dặn, lạnh lùng, sâu sắc, đầy chất hiện sinh, không cần ai công nhận. Wednesday không cố gắng để nổi bật để bồi đắp ego. Cô bé chỉ là chính bản sắc của mình, một linh hồn lạc lõng nhưng tự do, bất khuất.

Wednesday khiến tôi nhớ tới đôi mắt đen tuyền và nụ cười cuồng dại của Floki trong Vikings. Floki không làm bất cứ điều gì để khoe khoang hay để nuôi dưỡng lòng kiêu ngạo. Cả một đời, ông chật vật giữa cuộc đối chọi của bản ngã với bản sắc của mình, và chỉ tìm thấy yên bình khi chấp nhận hoàn toàn sống với bản sắc chân thật đó. Floki toát lên thần thái của một niềm tin điên rồ lạc lõng giữa nhân loại.

Hãy nhìn soi nhân thế xưa nay, đã có rất nhiều người ở đời, có nhiều nhân vật ở phim, cũng khoác lên mình vẻ ngoài u ám, đôi mắt đen thùi như những bộ quần áo rách nát một cách cầu kỳ của họ. Nhưng tiếc thay, tôi chỉ thấy ở đó chỉ toát lên vẻ nhiệt tình phô diễn sự nhầm lẫn lớn lao giữa vẻ ngoài đặc biệt, tới mức quái dị, với thần thái của một con người. Nếu thẳm sâu của những vẻ ngoài đặc biệt và các hành vi độc đáo, chỉ là những tâm hồn lạc lõng trong khát khao được công nhận, thì sự lập dị hóa ra lại chỉ là một công cụ để thu hút ánh nhìn hướng về một tinh thần cạn kiệt thần thái mà thôi.

Thật giống như trong The Great Gatsby của F. Scott Fitzgerald, những bữa tiệc xa hoa của Gatsby tràn ngập ánh sáng và tiếng cười, nhưng thực chất chỉ che giấu nỗi cô đơn vô tận, một khoảng trống không thể lấp đầy bằng vẻ ngoài lộng lẫy. Hiện tượng cạn kiệt thần thái này, phải chăng là khi con người chạy theo hình thức để khẳng định bản thân, mà quên mất việc nuôi dưỡng tinh thần bên trong? Camus từng nói về sự vô lý của cuộc đời trong The Stranger, khi Meursault sống như một cái bóng, không cảm xúc, giữa xã hội đầy hình thức. Đó là bức tranh của chúng ta hôm nay, khi ai cũng đều chật vật, cố gắng nổi bật, để tránh bị quên lãng trong việc một mình đối diện với trống rỗng của hư vô?

Và chúng ta đang sống trong một thế giới cổ súy hành vi lập dị dưới vô vàn hình tướng. Nơi trên mạng xã hội, mọi người không ngừng cố gắng thực thi khẩu hiệu “hãy là chính mình” bằng sự khác biệt đến mức kỳ dị, những bộ trang phục kỳ quặc, những cử chỉ phóng đại, những tuyên ngôn triết lý cá nhân ồn ào và trống rỗng hiện sinh sâu sắc. Đây lại chính là mảnh đất màu mỡ nuôi dưỡng những tinh thần ái kỷ, trang điểm cổ xúy ego bằng những lớp vỏ khác biệt mà trống rỗng, che đậy sự thiếu kết nối chân thành nhất với bản sắc lẫn với tha nhân. Ở đó, những kẻ thái ái kỷ nhảy múa trong cảm giác sáng sủa mỗi khi làm người khác tối tăm. Từ góc nhìn tâm lý, hiện tượng này thật giống với “impression management” được Erving Goffman viết trong The Presentation of Self in Everyday Life, nơi con người không thể thôi diễn các vai trò trên một sân khấu xã hội, nhưng nếu chỉ là vỏ bọc, thần thái sẽ tan biến, để lại nỗi mệt mỏi hiện sinh.

Bạn có thấy điều tôi cũng nhận ra, không? Thần thái ấy là lời thì thầm giữa bóng tối, không phải để khoe khoang, mà để nhắc nhở rằng ngay cả trong khu rừng tối của kiếp người, ta vẫn có thể tìm thấy ánh sáng trong khí chất chân thật nhất của chính mình. Thần thái không phải thứ có thể mua bán hay luyện tập có được, mà là sự tự nhiên toát ra từ sự hài hòa giữa khí chất nội tại và thế giới. Một người có thần thái, như Atticus Finch trong To Kill a Mockingbird, có thể đứng lặng lẽ giữa định kiến xã hội, ánh mắt kiên định dạy con về lòng trắc ẩn, và khiến cả câu chuyện trở nên sáng ngời mà không cần lời hùng biện. Thần thái, với tôi, là một bản chất được nuôi dưỡng, hội tụ, đủ đầy thành một bản sắc trọn vẹn.

Khi viết những dòng này, tôi chợt nhớ đến một buổi tối lung linh, xinh đẹp, diêm dúa, ngồi trong một quán bar lộng lẫy, và thấy mình đang chìm dần vào cảm giác mệt mỏi mơ hồ trong tinh thần. Tôi bàng hoàng: đâu rồi ánh sáng lặng lẽ từ khí chất sâu thẳm trong mình, giữa một thế giới đang dần cạn kiệt chính thứ ánh sáng ấy?!

Bạn có bao giờ dừng lại, giữa dòng đời ồn ào, để nhận ra sự cạn kiệt ấy trong chính mình?  Thần thái hẳn không phải thứ ta tạo ra bằng cách khác người để nổi bật, mà ánh sáng tỏa ra từ đức dũng cảm, sự kiên định và lòng trắc ẩn. Đó ảnh hiện phần bản chất chân thật sâu nhất của bạn, trong hành trình gian nan, từ trống rỗng hỗn tạp hiện sinh đến sự chân thành đầy đặn bản chất, từ lựa chọn mình là ai đến lựa chọn thái độ của mình nên thế nào, trong cuộc sống hàng ngày, giữa vô vàn hình tướng giả tạo quyến rũ.

Nhưng, chỉ cần sống không nao núng với bản chất thôi cũng có thể khiến cả thế gian cũng phải nghiêng mình rồi.

CC, 21.o9.2o25 

Lúc này, 20 năm trước, tôi vừa bước ra khỏi một sân golf sang trọng, bước lên một chiếc Mercedes mui trần. Người đàn ông sực mùi sang trọng ấy sẽ đưa tôi từ Monaco về Nice. Tôi sẽ khẽ khàng từ chối anh nhẹ nhàng, như hiếm hoi vài người đàn ông giàu có mà rỗng tuếch khác trước và sau đó, để rồi không còn nhớ thậm chí cái tên lẫn gương mặt của anh.

Tôi sẽ trở lại căn phòng nhỏ bé của mình, nơi tôi ở tạm thời trong cuộc phiêu lưu đi tìm nguồn cội, mở máy tính, và viết vào Nhật ký một cô gái thiếu ngoan: Cuộc du ngoạn của tôi tới đất nước thơm tho này là để tôi hiểu ra rằng, cuộc đời mình sẽ luôn phải đứng trước những lựa chọn: cần phải từ bỏ hay hy sinh những gì để được, và không được, là chính mình?

Tôi sẽ đeo tai nghe và bật chiếc MP3. Charlene sẽ lại thủ thỉ lời ca ủy mị của thập niên 70:

“Ooh, I've been to Nice and the Isle of Greece

When I sipped champagne on a yacht

I moved like Harlow in Monte Carlo

And showed them what I've got

I've been undressed by kings

And I've seen some things that a woman ain't s'posed to see

I've been to paradise, but I've never been to me…”

“I’ve Never Been to Me” là một bản ballad đầy cảm xúc, kể câu chuyện của một người phụ nữ đã trải qua một cuộc đời phiêu lưu, giàu trải nghiệm, nhưng cuối cùng nhận ra sự trống rỗng trong tâm hồn. Bài hát phản ánh sự tiếc nuối của một người mãi chạy theo những ảo ảnh của tự do, sắc đẹp, và những cuộc phiêu lưu tình ái lẫn xa hoa, nhưng bỏ lỡ những giá trị giản dị, chân thực của tình yêu, gia đình, và sự kết nối sâu sắc với chính mình.

Nỗi đau hiện sinh của “I’ve Never Been to Me” đi theo tôi trong suốt những chặng đường 5 năm tìm đường và 17 năm sống con đường ấy, theo một hướng có lẽ là tích cực. Lựa chọn gì để có thể tìm thấy và sống với bản chất của chính mình? Những ngõ nhỏ nào sẽ giúp tôi tìm thấy bản thân, và những đường lớn nào chỉ làm sâu sắc thêm sự cô đơn và lạc lối? Đâu là những gì trọng yếu và đáng để tôi trân trọng nhất, và đâu là hào nhoáng phù phiếm của cuộc đời?

Đừng lầm tưởng khi thấy tôi nói về âm nhạc. Là một người tiêu thụ âm nhạc đơn thuần, tôi chỉ nghe những bài hát mà tôi thấy hợp với tâm trạng của mình, mà chẳng hề quan tâm đến dòng nhạc, ca sĩ, nhạc sĩ, ban nhạc, và thậm chí tiêu đề của bài hát. Hiểu biết của tôi về âm nhạc khiêm tốn đến mức đáng hổ thẹn. Tôi biết tới Trịnh Công Sơn hay Britney Spears chỉ vì người ta hay nhắc đến họ. Với tôi, The Beatles có tồn tại hay không cũng chẳng quan trọng cho lắm. Trong thế giới của tôi, John Lennon sẽ có một cuộc sống bình dị tới già. Nó có lẽ chính là thế giới của phim Yesterday, nơi John Lennon có thể nói: 78 năm đã qua của đời tôi thật tuyệt vời. Tôi có một công việc khiến tôi say mê mỗi ngày, một người vợ yêu tôi và tôi đủ yêu để chiến đấu với tất cả những phức tạp để giữ nàng. Và ông sẽ hỏi, như thể cả cuộc đời bình thường của mình dành cả cho tình yêu: Còn chuyện yêu đương của bạn thì sao?

Hãy nói về Yesterday. Phim kể câu chuyện về Jack Malik, một nhạc sĩ thất bại, người sau một tai nạn kỳ lạ tỉnh dậy trong một thế giới nơi The Beatles chưa từng tồn tại. Jack trở thành người duy nhất nhớ các bài hát của The Beatles và sử dụng chúng để trở thành một ngôi sao âm nhạc toàn cầu. Hành trình của Jack Malik đặt ra câu hỏi về sự trung thực, bản sắc cá nhân, sự sáng tạo, ý nghĩa của thành công, và giá trị của nghệ thuật trong một thế giới bị chi phối bởi thương mại hóa. Trong cuộc phiêu lưu kỳ khôi của mình, Jack phải đối mặt với câu hỏi: Đâu là bản sắc của anh khi anh xây dựng danh tiếng và thành công dựa trên những tác phẩm không phải của mình? Và cũng giống như nhân vật trong “I’ve Never Been to Me,” cuộc chạy đua theo ánh hào quang của danh vọng của Jack cũng dẫn tới một kết cục: ảo ảnh của nổi tiếng và giàu sang không thể che giấu nổi sự trống rỗng vô nghĩa bên trong.

Điều này khiến tôi nghĩ tới những bài thơ nhạc của mình. Tôi chưa từng viết để được biết đến, mà để chuyển hóa cảm xúc. Và vì không biết gì nhiều lắm về âm nhạc, những bản nhạc của tôi chỉ là một chân dung chuyển hóa những cảm xúc trong thơ thành giai điệu đơn thuần. Tôi viết cho tôi, cho những thân chủ của tôi, và cho ngày tôi vĩnh biệt thế giới. Nhưng khi nghe những giai điệu AI phổ nhạc cho ngôn ngữ của tâm mình, khi tôi dành hàng giờ để chỉnh sửa và cho ra một phiên bản tôi thấy gần nhất với phần tâm hồn sâu kín của những lời thơ ấy, khi tôi tìm thấy một phần sáng tác và xúc cảm của mình trong một thứ âm nhạc không hoàn toàn thuộc về mình, thì ai là người sáng tác thực sự, và những tác phẩm ấy mang bản sắc của tôi hay của AI?

Khi nghe những bài thơ của mình được cất thành giai điệu, tôi có cảm giác một bản sắc thứ ba đã được mở rộng và tái tạo. Nếu AI không hát thơ của tôi, liệu những vần điệu ấy có bao giờ vượt ra khỏi trang giấy, để trở thành những âm tần sống động phản chiếu những người cũng nhìn thấy chính mình trong ấy? Dù sao thì âm nhạc, dù được tạo ra bởi con người hay AI, dường như luôn là một chiếc cầu nối giữa cái hữu hạn của cá nhân và cái vô hạn của cảm xúc tập thể. Trong Yesterday, các bài hát của The Beatles, dù được Jack trình bày trong một thế giới không biết đến chúng, vẫn có sức mạnh làm rung động trái tim hàng triệu người. Điều này mang vóc dáng của “niềm tin liên chủ quan” - một thực tại tập thể, nơi ý nghĩa không nằm ở nguồn gốc, mà ở sự cộng hưởng mà nó tạo ra.

Và có lẽ, trong những giai điệu được AI hát, điều tôi nghe thấy không chỉ là những góc khuất của riêng tôi, mà còn là tiếng vọng của một thực thể rộng lớn hơn. Một thực thể sinh ra ở nơi con người và máy móc cùng nhau tạo nên ý nghĩa, nơi bản sắc không bị giới hạn bởi nguồn gốc, mà được mở rộng bởi sự kết nối. Và ánh sáng chân thực nhất, của mọi tác phẩm, vẫn là ánh sáng đến từ bên trong, được thắp lên bởi sự can đảm để thể hiện đúng nhất bản chất của chính mình.

FEAR OF... (GHEN)

Nếu bạn đã từng đắm mình trong những thân phận con người, đã để tâm hồn mình trôi trong cơn gió lộng truyền thuyết từ biển tuyết Bắc Âu, hẳn bạn sẽ không thể quên Lagertha Lothbrok, người phụ nữ vừa là biểu tượng của sức mạnh, vừa là hiện thân của một nỗi đau không bao giờ thành sẹo.

Trong bộ phim Vikings, Lagertha hiện lên như một tượng đồng bất khuất: shield-maiden dũng mãnh, người vợ trung thành của Ragnar, người mẹ tận tụy của Bjorn và Gyda, và là lãnh đạo sáng suốt của Hedeby và Kattegat. Nhưng đằng sau tấm áo giáp kiêu hãnh ấy, ẩn một vết thương sâu: cơn ghen tuông và nỗi cô độc của người đàn bà bị tước mất danh dự thiêng liêng của mình.

Nằm ngoài những cuộc chiến đấm máu, nỗi đau ghen tuông của Lagertha bắt đầu từ sự tan vỡ hôn nhân với Ragnar. Là một nữ chiến binh đầy tự hào, Lagertha đặt lòng trung thành lên vị trí tuyệt đối, và coi hôn nhân của mình như một lãnh thổ thiêng liêng. Ngay từ những ngày đầu, khi còn là những nông dân bình thường, cô đã yêu cầu anh chồng Ragnar của mình không ăn nằm với những người phụ nữ khác. Đây là một lời tuyên bố không nhượng bộ trong việc chia sẻ người đàn ông của mình của cô.

Điều thú vị, mà tôi thật sự rất thích, ở văn hóa Bắc Âu cởi mở cấp tiến này, là Lagertha lại không phản đối tính đa dạng dục tính, nếu điều đó diễn ra với sự đồng thuận và ý thức. Có lẽ vì vậy mà chuyện chăn gối của Lagertha khá phong phú. Cô mời mọc cuộc yêu tay ba với Rangar và chàng tu sĩ Athelstan vừa bị bắt về và còn đang ngơ ngác trong căn lều nhỏ với những kẻ quái gở. Cô cũng qua đêm với Ragnar và Aslaug. Cô cũng chấp nhận chia sẻ người tình của mình với con trai... Cô mang trong mình tinh thần cởi mở trong nguyên tắc: tự do trong thân xác với ranh giới đồng thuận, thành thật và trung thành.

Bởi vậy, khi Aslaug, người phụ nữ xuất hiện đột ngột đầy huyền bí với lời tiên tri về “những đứa con trai huyền thoại của Ragnar”, đến Kattegat với cái bụng to bự, hẳn Lagertha với lời tiên tri ”không còn đứa con nào với Ragnar”, không chỉ cảm thấy nguyên tắc của mình bị Ragnar phản bội, mà cô còn cảm thấy hoàn toàn bị thất thế. Cơn ghen ghét của Lagertha không bùng phát kiểu một người phụ nữ đột ngột bị mất vị trí vợ duy nhất hay một người tình bị mất đi tình yêu. Đó là cơn đau đớn không nguôi, dai dẳng, nhức nhối, như bị một móc câu sắc bé nhỏ găm im dưới cổ họng và chưa từng gỡ ra, của một nữ hoàng mất vai trò mẹ gia đình và trong cộng đồng Viking. Nỗi đau của Legertha là nỗi đau bị phủ định trong vai trò biểu tượng. Người đàn bà Viking không sợ mất đàn ông, nhưng sợ mất danh dự. Và với Lagertha, danh dự chính là sợi trục của bản thể.

Người ta khó mà không đồng tình với Lagertha, bởi dưới cơn ghen tỵ về vị thế xã hội - một giá trị cốt lõi trong văn hóa Viking, nơi danh dự là sinh mạng thứ hai, để giữ lòng tự trọng, danh dự và nguyên tắc của mình, cô không có cách nào tốt hơn là từ chối sống chung trong mối quan hệ đa thê, và chọn rời đi và tái thiết lập cuộc đời của mình ở một nơi khác. Con người ta diễn vai trên sân khấu xã hội, và Lagertha, với vai trò matriarchal, không thể chấp nhận bị hạ thấp hơn tự trọng của mình. Quyết định ấy quả thật vừa vặn với cô. 

Nhưng sau sự biến mất của Ragnar, Lagertha dẫn quân tấn công Kattegat, nơi Aslaug cai trị như nữ hoàng, với lý do lấy lại nhưng gì bị Aslaug cướp mất. Khi Aslaug bình tĩnh đầu hàng, từ bỏ ngôi vị, yêu cầu rời đi an toàn như một nữ hoàng Viking xứng đáng, và ngụ ý rõ ràng là vì hòa bình cho các con trai của Ragnar. Bất chấp tương lai yên bình chung cho gia đình nói riêng và cho dân tộc nói chung, Lagertha đã bắn tên vào Aslaug từ phía sau. Theo truyền thống anh hùng, cố ý tấn công kẻ thù không thể tự vệ từ phía sau lưng là hành vi của những kẻ tiểu nhân, nhỏ nhen, hèn nhát và đáng khinh miệt. Trước khi ngã, Aslaug mỉm cười: "Ta đã mơ về khoảnh khắc này", như một lời tiên tri chấp nhận định mệnh của mình, và như một tuyên ngôn, rằng trong cuộc chiến “nội cung” vô hình này, Aslaug cuối cũng đã thắng.

Còn với Lagertha, để sống tiếp với hành vi ô uế tiểu nhân này, cô phủ nhận sự ghen tuông nhỏ nhen của mình dưới sự phẫn nộ chính đáng của một nạn nhân. Cô cáo buộc Aslaug là phù thủy, đã dùng quyền năng quyến rũ Ragnar. Bằng cách này, nỗi nhục nhã bị thay thế được ngấm ngấm thỏa mãn, nhưng cô cũng đã phủ nhận quyền tự quyết của chồng cũ, đổ hết tội lỗi lên tình địch, ngay cả cho quyết định tự bỏ đi và phá vỡ hôn nhân của chính mình.

Nếu Freud xem Vikings, ông hẳn sẽ giải thích rằng đây là cơ chế phóng chiếu và phủ nhận, để né tránh đối mặt với nỗi đau bị phản bội các nguyên tắc (của riêng mình) và nỗi đau nguyên thủy của một người phụ nữ (không còn sinh con), Lagertha đẩy hết các xung động bất an đáng sợ ấy lên tình địch để giảm căng thẳng nội tâm.

Lagertha khiên tôi nghĩ tới Hera và Lilith. Trong cuộc cộng sinh giữa thần thánh và con người, thì thần linh, và nhất là các nữ thần, cũng ghen tuông vậy.

Hera của thần thoại La Mã, dầu là nữ thần bảo hộ hôn nhân và sinh sản, nhưng là biểu tượng của trật tự, cam kết và sự trung thủy, Hara luôn bị dày vò không thôi bởi ghen tuông, mù quáng ra sức dùng quyền lực của mình để kiểm soát ông chồng Zeus lăng nhăng vô độ của mình. Những cơn ghen điên cuồng của Hera phần lớn cũng là do mất vị thế độc tôn và cảm giác bị làm nhục bởi hành vi trái nguyên tắc của ông chồng sấm sét.

Còn Lilith của thần thoại Do Thái là con người đầu tiên. Truyện là để nàng khỏi buồn chán, Đáng Sáng Tạo lấy một chiếc xương sườn của nàng để tạo ra Adam và cho họ kết hôn, cũng giống như cách Eva được sinh ra từ Adam sau khi Lilith bị Thiên Chúa lưu đày và rơi vào bóng tối của quên lãng do tội từ chối phục tùng.

Biểu tượng của nổi loạn và bản năng hoang dã, của chaos và bóng tối, Liltih thách thức trật tự, đòi hỏi tự do và sự độc lập, dẫn đến phá hủy và bị cô lập. Ghen ghét với Eve, vợ hai của Adam vì được ở lại Vườn Địa Đàng, (chứ không phải vì tình yêu với Adam), Lilith đã hóa thân con rắn xảo quyệt xúi dục Eva ngây thơ trong vụ án kinh điển trái cấm, dẫn tới một loạt tội lỗi nguyên thủy dài dặc đến tận bây giờ của truyền thống tôn giáo độc thần.

Nếu Jung sống lại, ông hẳn sẽ nói Lilith là phóng chiếu phần shadow bị chối bỏ, và cơn ghen ghét của Lilith bắt nguồn từ sự từ chối tự do và bị đẩy ra ngoài lề xã hội, nỗi đau đớn bị tước đi tự do hiện hữu.

Cơn ghen, xét về mặt sinh học, là chiến lược sinh tồn: đàn ông bảo vệ huyết thống, đàn bà bảo vệ sự gắn bó. Nhưng ở tầng sâu, ghen tuông còn là phản ứng của bản thể khi bị đe dọa ý nghĩa tồn tại.  Bởi vậy mà Sartre nói, ta ghen không chỉ vì sợ mất người khác, mà vì ánh nhìn của tha nhân khiến ta cảm thấy mình trở nên vô nghĩa. Và Krishnamurti, trong giọng êm mà sắc như gươm, từng nói: Chừng nào bạn còn xem người khác là của bạn, chừng đó ghen tuông vẫn tồn tại.

Phải chăng, xuyên qua khu rừng tối của tồn tại, tốt và xấu, anh hùng và tiểu nhân, không thể định đoạn rõ ràng, và con người lẫn thần linh đều không chỉ tắm mình vinh quang của danh dự, mà còn đều phải vật lộn sống với những vết nhơ bi kịch, nơi danh dự và đạo đức chỉ là một ánh lửa mong manh trước cơn bão cảm xúc khác nhau, trong đó có những ngọn lừa mang tên ghen tỵ?

Người ta thường nổi cơn ghen vì mất mát tình yêu, mất kiểm soát, bị mất vị thế, bị thay thế… Người ta cũng có thể nổi cơn ghen về những điều mình thiếu mà người khác có, không chỉ về của cải, nhan sắc, tuổi trẻ, con cái… mà có lẽ còn vì bản sắc trọn vẹn hơn của người khác.  Vậy thì, nhìn dưới góc độ nào đó,  có chính xác không khi nói ghen tuông là phần bóng tối của tình yêu? Phải chăng ghen tuông còn là tiếng kêu của cảm giác bất công, bất lực, bị giới hạn, bị cướp đoạt … ? Và thẳm sâu sau nỗi ghen tuông, có không, bóng dáng của những nỗi sợ sâu sắc hơn, hiện sinh hơn – nỗi sợ bị lãng quên, bị vô hình, bị không còn giá trị?

CC, 2025

LÀ GÌ? 

Cũng giống như khi tôi nói về "yêu thương bản thân", phần lớn phản ứng đầu tiên của người nghe là liên tưởng cụm từ đó với ích kỷ, tự ái, ái kỷ… Khi giải thích về nhân cách theo hệ thống Enneagram, hay khi lý giải về cơ cấu tâm lý, tôi thường nhận được phản ứng (vô thức) của người nghe là một cái nhíu mày, cơ thể dịch ra xa, gằn giọng, lợm giọng… (những biểu hiện thật giống một người trước đồ ăn thiu thối):

"Ồ chị nói về Ego ư, cái phần thật xấu xa, tinh vi, xảo trá, bất tuân, đáng ghê sợ đó… trong tôi phải không?!"

Tôi nhận ra rằng với phần lớn chúng ta, Ego hình như là một cái gì đó ta phải thay đổi, phải vượt qua, phải tránh xa, thậm chí phải tiêu diệt…

Khi tôi còn nhỏ, mẹ tôi giữ mãi một tờ trong cuốn lịch bóc, và lặp lại hoài mãi một câu như chân ngôn, một câu nói được tin là của đức Phật: "Kẻ thù lớn nhất đời mình là chính mình". Định kiến này thật sự đã trở thành chân ngôn thần chú dẫn hướng cuộc đời của không chỉ một người, nhiều người, nhiều thế hệ, mà thậm chí còn hơn thế…

Bạn biết đó, khi lan truyền tới châu Âu đói khát tâm linh đầu thế kỷ 20, nó thậm chí trở thành một tuyên ngôn hào hùng vang vọng nhất của phong trào New Age: "Tiêu diệt Ego!", với chủ ý rất rõ ràng là: chỉ khi Ego bị tiêu diệt, bạn mới có thể giác ngộ. Thật ít có khẩu hiệu nào mãnh liệt hơn và dễ dàng liên tưởng người ta hơn tới hình ảnh một cuộc giải phóng nhân loại vĩ đại: buông bỏ gánh nặng hiện sinh, trở về với bản nguyên thuần khiết, tan hòa vào cái vĩ đại viên mãn toàn thể... Đáng tiếc là kinh nghiệm cho thấy, việc tin vào định kiến "giết bản ngã" dường như chẳng dẫn dắt mấy ai đến giác ngộ thực sự, trái lại, thường mở ra những khủng hoảng bản sắc sâu sắc, hoặc một dạng kiêu ngạo tâm linh tinh vi, nơi ta tự ngộ nhận rằng mình là kẻ đã vượt quá mọi ràng buộc phàm trần (mà tôi cũng đã từng có ảo giác tương tự thế).

Và tôi nghĩ, "Ái chà, có thật nhiều điều để học hỏi, suy ngẫm, và để bàn bạc đây." (Mà tôi lại chắc chắn là chỉ một bài viết sẽ không thể nói lên tất cả).

Phải thừa nhận ngay từ đầu rằng tôi không thể trả lời, cho bất cứ ai, câu hỏi "Ego là gì?". Nếu không, tôi đã có thể vênh vang rằng tôi có câu trả lời cho công án nan giải nhất của Nhân Loại: "Ta là ai?" Nhân tiện, đối trước nan đề triết học hiện sinh khủng khiếp đó, tôi chỉ có thể khuyên đặt lại câu hỏi thành: "Tôi là ai đối với ai?"

Và thực tình, tôi thấy việc này có tính cấp thiết hơn nhiều. Ôi! "Tôi là ai trong mắt người ấy?!"... Chẳng phải điều đó đã khiến bao người đang yêu điên cuồng cũng tức tưởi đoạn tình, hoặc ngược lại, dù khổ sở khôn nguôi cũng vẫn không chịu chia lìa. Khiến cha mẹ con cái cũng có thể đoạn từ, hay ngược lại, là lý do của những hi sinh không tiếc nuối. Khiến bạn bè thân thiết chia tay, hoặc ngược lại biến kẻ thù trở thành bạn hữu. Khiến người ta sẵn sàng bỏ mạng theo lý tưởng, hoặc ngược lại khiến người ta đùng đùng thôi học, nghỉ việc, bỏ dở sự nghiệp, hoặc từ bỏ bất kể gì khác một cách nửa chừng…

Tóm lại, tựa một chiếc la bàn của cuộc đời, tôi thấy trả lời cho câu hỏi "Tôi là ai đối với ai?" thật sự rất quan trọng, ngang ngửa với (và có lẽ cũng chỉ là một cách nói khác của "To be or not to be?!"). Việc này giúp ta xác định được vị trí của mình, đối với nội giới (chính ta), và đối với ngoại giới (thế gian). Nhờ vậy mà ta có thể quyết định cách thức để tiếp tục (hay chấm dứt), để sống (hay chết)...

Bởi vậy, tôi xin chỉnh lại câu hỏi "Ego là gì?", thành "Ego là gì đối với ai?". Và nhờ đó, tôi có thể dựa trên những hiểu biết nho nhỏ của mình để đưa ra một số khái niệm Ego theo các cách nhìn nhận khác nhau, của các truyền thống khác nhau, để có thể thống nhất khái niệm về cái chúng ta đang nói tới. Mục đích của tôi là tránh sự giản lược nguy hiểm của một vấn đề triết học - tâm lý học - tâm linh vô cùng tinh tế: "Ego", để có thể chuyển hóa và đặt Cái Tôi này vào vị trí đúng đắn trong tổng thể tâm thức con người.

—

Hôm nay, tôi nhận thấy một điều thú vị này, và tôi đã ghi nó lại:

Mỗi người đều có những trải nghiệm độc đáo của riêng mình về cách mà cuộc đời vận hành. Mà những gì ta trải qua lại thường có vẻ hấp dẫn hơn những bài học. Có lẽ bởi điều đó mà người ta thường thích nghe những câu chuyện kể, và tự đoán định bài học của nó, hơn là những trang lý thuyết đầy ắp các câu trả lời có sẵn.

Nên tôi muốn bắt đầu ngay bằng những câu chuyện thần thoại.  Bởi Edmund Leach cho rằng: “thần thoại là nửa tương ứng của nghi lễ, nghi lễ là sự kịch hóa huyền thoại, và huyền thoại là sự hợp thức hóa nghi lễ."

Nhưng rồi, tôi lại thấy, vẫn nên bắt đầu bằng thuật ngữ thì hơn. Vậy chúng ta hãy mở đầu bằng nguồn gốc của khái niệm "Ego" theo ngôn ngữ học nhé.

Từ "ego" bắt nguồn từ tiếng Latin, đơn giản nghĩa là "tôi", hay chủ ngữ đầu tiên của mọi câu chuyện cá nhân. Nhưng trong ngôn ngữ phổ thông hiện đại, nó lại mang nhiều lớp nghĩa:

-Trung lập: Ego là ý thức về bản thân, hay khả năng nhận biết "tôi là người đang cảm thấy, đang suy nghĩ, đang hành động, đang nhận thức…"

-Tiêu cực: Ego là cái tôi kiêu ngạo, ích kỷ, tự cao tự đại…

-Tích cực: Ego còn được hiểu là lòng tự trọng, sự khẳng định phẩm giá và vị trí cá nhân một cách chính đáng.

Trong tiếng Hy Lạp cổ, khái niệm gần nhất có lẽ là phronēma, tức là tư tưởng, ý thức bản thân. Cũng có thể là Hubris, sự kiêu ngạo vượt quá giới hạn.

Tại đền Apollo ở Delphi, dòng chữ khắc đá vẫn vang vọng qua ba nghìn năm: “Hãy tự biết mình”. Đó có lẽ là lời cảnh báo sớm dành cho mọi anh hùng: Ego là khởi nguồn của trí tuệ, nhưng cũng là ngưỡng cửa dẫn đến bi kịch.

Thế là, không có nhân vật trong thần thoại Hy Lạp nào có tên Ego, thay vào đó, chúng ta có những câu chuyện khá thú vị mang dáng vẻ Cái Tôi, nơi mà Ego có thể coi là một lưỡi gươm tâm trí.

Trong Metamorphoses, Ovid kể về Narcissus, chàng trai đẹp đến mức chính mình cũng phải lòng mình. Chàng quỳ bên mặt hồ, say mê hình bóng đến chết dần. Không phải tự yêu đã giết chàng, mà là sự giam cầm của Ego trong gương nước, một cái tôi không thể rời mắt khỏi chính nó, không thể kết nối với thế giới bên ngoài. Narcissus chết vì thiếu không khí của thực tại.

Ngược lại, Psyche (tinh thần) trong The Golden Ass của Apuleius lại bước đi trên con đường hoàn toàn khác. Nàng vi phạm lệnh cấm của Eros vì trí tò mò của cái tôi. Aphrodite, trong cơn thịnh nộ, giao bốn nhiệm vụ bất khả: phân loại hạt giống trong một đêm, lấy lông từ những con cừu vàng hung dữ, múc nước từ suối bất tử trên đỉnh núi đá, và cuối cùng, xuống địa ngục lấy hộp mỹ phẩm của Persephone. Mỗi thử thách là một lò rèn. Cái Tôi kiêu ngạo bị nung chảy, Cái Tôi khiêm cung được tôi luyện. Khi Psyche hoàn thành nhiệm vụ cuối cùng, nàng không bị trừng phạt mà được nâng lên hàng thần thánh, hợp nhất mãi mãi với Eros. Dường như, Ego ở đây không phải kẻ thù để tiêu diệt, mà là người lữ hành cần kỷ luật để dẫn từ phàm nhân đến bất tử.

Bạn có biết câu chuyện chàng Icarus bay lên nhờ đôi cánh sáp của cha. Càng lên cao, Cái Tôi của chàng càng phồng to, nó tự nhủ: “Tôi có thể chạm mặt trời”. Sáp tan, chàng rơi. Nhưng nếu không có Ego ấy, Icarus sẽ mãi bị giam trong mê cung Crete. Từ đó, tại Delphi có thêm câu châm ngôn thứ hai hai: “Đừng quá mức”. Ego là động cơ, nhưng cần phanh hãm của lý trí.

Prometheus trong vở kịch của Aeschylus tuyên bố: “Ta biết ta sẽ chịu khổ, nhưng ta vẫn chọn ban lửa cho loài người”. Hành động ấy là đỉnh cao của Cái Tôi sáng tạo: dám thách thức Zeus, dám mang ánh sáng đến bóng tối nhân loại. Cái giá là xiềng xích vĩnh cửu trên núi Caucasus, gan bị đại bàng rỉa mỗi ngày. Thần thoại có thể tôn vinh một Ego nổi loạn, nhưng nhắc nhở: sáng tạo luôn đi kèm hy sinh.

Hãy nói về Oedipus bi thương, người dùng trí tuệ của cái tôi để giải đố Sphinx, trở thành vua Thebes. Nhưng chính Cái Tôi ấy khiến chàng vô tình giết cha, cưới mẹ. Khi sự thật phơi bày, chàng tự chọc mù mắt mình, không phải để trốn chạy, mà để đối diện. Hành động ấy là khoảnh khắc Ego tỉnh thức: từ chối ánh sáng giả tạo để đón nhận ánh sáng nội tâm.

Philomela bị Tereus cưỡng đoạt và cắt lưỡi. Thay vì im lặng, nàng dệt tội ác lên tấm vải, gửi đến chị Procne. Hai chị em trả thù, rồi hóa thành chim. Thần thoại biến Cái Tôi bị cắt đứt tiếng nói thành tiếng nói bất diệt: biểu đạt là cách Ego tái sinh từ tro tàn.

Dường như, trong thần thoại Hy lạp, Ego như một thanh gươm có hai lưỡi, một công cụ cứu rỗi, vũ khí chinh phục bóng tối nếu kỷ luật, và tự phá hủy nếu vượt quá giới hạn.

Có thể nói, Ego của những câu chuyện thần thoại này không phải kẻ thù để tiêu diệt, mà là người lữ hành cần được định hướng để dẫn dắt con người đến sự hài hòa và siêu vượt.

—

Trong triết học phương Tây, khái niệm “Ego” đã trải qua một hành trình dài từ những nền tảng cổ điển đến các diễn giải đương đại, phản ánh sự chuyển biến từ bản thể siêu hình đến cấu trúc tâm lý và xã hội.

Từ thời Hy Lạp cổ đại, Plato trong Cộng hòa mô tả linh hồn con người như một cỗ xe ngựa, nơi lý trí (logos) đại diện cho Ego kiểm soát dục vọng và cảm xúc, nhằm đạt đến sự cân bằng và đức hạnh. Trong khi đó, Aristotle bổ sung bằng khái niệm tự nhận thức (self-awareness) như nền tảng của đạo đức, coi Ego là trung tâm của sự tiết độ (sophrosyne) để tránh kiêu ngạo (hubris).

Nói cách khác, Ego của người Hy Lạp nhấn mạnh sự tiết độ, cân bằng. Kiêu ngạo của Ego là tội lớn, và một người cao quý cần biết giá trị mình mà không tự đại. Một Ego lành mạnh là sự tự nhận thức đúng đắn.

Đến trung cổ, Thánh Augustine (trong Confessions) khám phá Ego qua hành trình nội tâm đầy day dứt, coi nó như một thực thể lang thang hướng về Chúa, nơi tự ngã chỉ được soi sáng thực sự bởi ân sủng thiêng liêng, vượt qua dục vọng trần thế. Còn Thomas Aquinas (trong Summa Theologica) lại hòa hợp Ego với lý trí Aristotelian, khẳng định nó là phần bất tử của linh hồn, không phải kẻ thù mà là công cụ nhận thức chân lý thiêng liêng.

Nói cách khác, Ego của Thiên Chúa giáo mang dáng dấp phân định đạo đức rõ rệt: Ego xấu (superbia) là tự ngã kiêu ngạo, tự cho mình quyền coi thường Thiên Chúa, vốn là tội gốc; Ego tốt là khi tự ngã khiêm nhường (humilitas), nhận thức phận mình chỉ là tạo vật của Tạo Hóa, từ đó phục vụ ý chí Thánh Linh.

Bước sang thời hiện đại, René Descartes đặt nền móng với "Tôi tư duy nên tôi tồn tại" (cogito ergo sum) trong Meditations on First Philosophy. Ông này là người đưa Ego thành điểm tựa bất khả phủ định của tri thức, là nền tảng cho chủ nghĩa duy lý châu Âu.

Kant (trong Critique of Pure Reason) mở rộng Ego thành "Ego siêu việt" (transcendental ego), một cấu trúc tiên nghiệm tổ chức kinh nghiệm, phân biệt hiện tượng và vật tự thân, nhấn mạnh vai trò phổ quát của nó trong nhận thức.

Hegel (trong Phenomenology of Spirit) thì xem Ego như một quá trình biện chứng lịch sử, nơi tự ngã phát triển qua xung đột và công nhận lẫn nhau, dẫn đến ý thức tuyệt đối.

Vào cuối thế kỷ 19 và đầu 20, Friedrich Nietzsche phê phán Ego truyền thống như một ảo tưởng của "ý chí quyền lực", kêu gọi vượt qua nó để đạt đến siêu nhân (Übermensch).

Heidegger (trong Being and Time) thay thế khái niệm Ego truyền thống bằng Dasein - "sự tồn tại con người" luôn "chăm sóc" (Sorge) thế giới xung quanh. Dasein không phải cái tôi cô lập (như Ego của Descartes), mà là sự hòa nhập sẵn có với môi trường sống, công cụ, và người khác. Để đạt chân thực, Heidegger mời gọi "buông thả" (Gelassenheit), hay từ bỏ ảo tưởng kiểm soát, để Dasein trở về với bản chất gốc xưa của sự tồn tại.

Sartre của chủ nghĩa hiện sinh thì nhấn mạnh Ego là sản phẩm của tự do lựa chọn, luôn trong trạng thái "xấu hổ" trước cái nhìn đầy phán xét của người khác.

Đến đương đại, các nhà hậu hiện đại phê phán Ego như một sản phẩm xã hội: Michel Foucault coi Ego có quyền lực xã hội, được xây dựng qua cách kể chuyện thống trị (discourse) và kỷ luật (là các quy tắc kiểm soát hành vi). Trong khi đó Jacques Derrida phân tích Ego là một cấu trúc bất ổn định, luôn trì hoãn lại ý nghĩa, không bao giờ hoàn chỉnh (“différance”).

Trong bối cảnh năm 2025, các cuộc thảo luận về Ego ngày càng liên hệ với khoa học nhận thức và AI, nơi Ego được xem như một ảo tưởng thần kinh. Alan Watts từng lập luận, coi tự ngã phương Tây là "ego illusion" riêng biệt với vũ trụ, hoặc như một mô hình có thể mô phỏng trong trí tuệ nhân tạo, thách thức ranh giới giữa con người và máy móc.

Về tổng thể, Ego trong triết học phương Tây không phải là thực thể cố định mà là một khái niệm động, từ công cụ nhận thức cổ điển đến ảo tưởng cần vượt qua trong thời hiện đại, luôn phản ánh nỗi lo âu về bản sắc con người.

—------
EGO CỦA TÂM LÝ HỌC

CC, 11.2025

Khi tâm lý học tách khỏi y khoa thần kinh vào cuối thế kỷ 19, Ego lần đầu tiên trở thành đối tượng nghiên cứu khoa học khách quan, thay vì chủ đề suy nghiệm triết học. 

Từ đó, khái niệm này đã trải qua hành trình dài, biến đổi qua các trường phái, từ phân tâm học cổ điển đến tâm lý học hiện đại và khoa học thần kinh. 

Ego không còn là “kẻ thù” của linh hồn, mà là cầu nối linh hoạt giữa bản năng, xã hội và ý thức rộng lớn hơn.

-Sigmund Freud là người tiên phong trong việc phân chia tâm lý thành ba cấu trúc:

Id: Bản năng ham muốn nguyên thủy, hoàn toàn vô thức.

Superego: Lương tâm và chuẩn mực đạo đức, phần lớn vô thức.

Ego: Phần trung gian có tổ chức, vận hành theo nguyên tắc thực tế.

Với Freud, Ego không phải ý thức thuần túy hay kẻ thù tinh thần, mà là người quản lý xung năng vô thức. Khi linh hoạt, Ego kiểm tra thực tế, điều chỉnh hài hòa giữa Id và Superego. Khi bị đe dọa, nó kích hoạt cơ chế phòng vệ (phủ nhận, phóng chiếu, hợp lý hóa, quên lãng, thăng hoa…) để bảo vệ hình ảnh bản thân mong manh, có thể dẫn đến hung hăng, biện minh hoặc tự thương hại.

Freud nhấn mạnh liệu pháp phân tâm củng cố nội lực Ego có thể giúp tránh rối loạn tâm thần.

-Phát triển độc lập, Carl Jung định nghĩa Ego là trung tâm ý thức, không phải toàn bộ tâm hồn (psyche). Đối diện Ego là vô thức cá nhân (các ký ức bị kìm né), và Vô thức tập thể, nơi chứa các nguyên mẫu chung của nhân loại, như Shadow (xung năng bị kìm nén), Persona (mặt nạ xã hội), và Self (tự ngã toàn vẹn)

Theo Jung, nếu Ego phồng trướng, cá nhân tưởng mình là trung tâm vũ trụ. Nếu tan rã, dẫn đến khủng hoảng bản sắc. Quá trình cá nhân hóa (individuation) đòi hỏi Ego chấp nhận Shadow và hòa nhập với Self, không thống trị, không tách rời.

Trong thần thoại Hy Lạp, hành trình của Psyche minh họa rất rõ điều này: vi phạm lệnh cấm nhìn Eros, vượt bốn thử thách anh hùng để hợp nhất với tình yêu (nguyên mẫu tính nam). Nhìn theo cách nhìn của Jung, đây là sự tích hợp anima-animus, biến Ego thành cầu nối phục vụ Self,  không hủy diệt, mà nâng tầm đến sự hợp nhất.

-Sau Freud va Jung, những người kế tục như Anna Freud, Heinz Hartmann, Erik Erikson bắt đầu đặt câu hỏi: Nếu Ego chỉ là người bị động giữa Id và Superego, làm sao con người có thể trưởng thành, sáng tạo, hay thích nghi được?

Họ cho rằng Ego không chỉ phòng vệ, mà còn chủ động tổ chức, thích nghi và phát triển.

Hartmann gọi đó là “Ego tự trị”, vùng năng lực của bản ngã không chỉ sinh ra từ xung đột, mà có thể vận hành độc lập, phục vụ sự trưởng thành.

Ego giờ đây không còn là nạn nhân của bản năng, mà là người kiến trúc xây dựng bản sắc và sự ổn định tâm lý.

Erik Erikson mở rộng hơn nữa: ông xem phát triển của Ego là một chuỗi giai đoạn suốt đời: từ “tin cậy và nghi ngờ” ở trẻ thơ, đến “toàn vẹn và tuyệt vọng” ở tuổi già.

Ở mỗi giai đoạn, Ego tái định hình, củng cố bản sắc mới.

Với Erikson, Ego là câu chuyện về sự liên tục của bản thân qua thời gian.

-Sang nửa thế kỷ XX, các nhà phân tâm Anh như Melanie Klein, Winnicott, Fairbairn chuyển trọng tâm từ bản năng sang mối quan hệ đầu đời. Ego giờ đây không còn là trung gian giữa Id và Superego, mà là kết tinh của trải nghiệm gắn bó với người khác.

Trẻ nhỏ hình thành “bản ngã” qua cách mẹ (hay người chăm sóc) phản chiếu cảm xúc của nó.

Nếu được ôm ấp, lắng nghe, nó học cách cảm thấy “tôi là đáng yêu, tôi có giá trị.”

Nếu bị bỏ rơi hoặc kiểm soát, bản ngã phát triển những “vết nứt”, những phần bị chia tách, hoặc giả mạo để được yêu.

Winnicott nói:

“Ở trung tâm của mỗi con người là một True Self, bản ngã chân thật. Nhưng khi môi trường không cho phép, đứa trẻ phải tạo ra một False Self để tồn tại.”

Vì thế, trong trường phái này, chữa lành bản ngã không phải là kiểm soát bản năng, mà là tái lập mối liên hệ nhân bản.

Ego được nhìn như một cấu trúc quan hệ, được dệt từ gương mặt, giọng nói, và ánh nhìn của người khác.

-Khi bước vào thế kỷ XX, đối với Phân tâm học hiện sinh & nhân văn với các tên tuổi như Carl Rogers, Abraham Maslow, Rollo May, con người không còn chỉ là bệnh nhân,mà là một sinh thể có tiềm năng tự hiện thực hóa.

Rogers nói về self-concept , một hình ảnh ta có về chính mình. Bản ngã khỏe mạnh là khi hình ảnh đó hòa hợp với trải nghiệm thật.

Ngược lại, nếu ta sống theo “điều người khác mong đợi”, Ego trở nên xa lạ với chính mình, và đó là căn nguyên của lo âu và trống rỗng.

Maslow đặt bản ngã trong tháp nhu cầu: sau khi thỏa mãn sinh lý và an toàn, con người cần đến tự trọng và tự hiện thực hóa , tức là trở thành điều mình sinh ra để trở thành. Ở đây, Ego không phải để chống đỡ hay kiểm soát, mà để mở ra sự phát triển và tự do.

Rollo May, trong tinh thần hiện sinh, đã viết:

“Ego là điểm giao giữa ý thức và ý nghĩa.

Nó là khả năng nói Tôi là tôi, và dám chịu trách nhiệm cho câu nói đó.”

Với họ, Ego không để kiểm soát, mà để mở ra tự do và phát triển.

-Sang cuối thế kỷ XX, với sự trỗi dậy của tâm lý học nhận thức và khoa học não bộ, Ego được soi chiếu dưới ánh sáng mới: nó là một mô hình giả lập của tâm trí.

Các nghiên cứu thần kinh cho thấy, cảm giác “tôi” xuất hiện khi não tổng hợp ký ức, tri giác, và phản ứng cảm xúc thành một câu chuyện có liên tục, như một bộ phim về chính mình.

Vùng não liên quan, gọi là default mode network, hoạt động mạnh khi ta nghĩ về bản thân, quá khứ, tương lai.

Khi não bộ trong trạng thái định, vùng này tạm lặng đi, và cảm giác “tôi riêng biệt” biến mất, thay bằng trạng thái “hòa tan vào hiện tại”.

Nhiều nhà khoa học như Antonio Damasio hay Thomas Metzinger cho rằng Ego không phải thực thể, mà là quá trình: “Không có cái tôi thật sự trong đầu ta. Có một tiến trình liên tục kể chuyện về cái tôi.”

Nói cách khác, Ego là ảo giác có ích, một giao diện giúp con người định hướng trong thế giới phức tạp, giống như biểu tượng trên màn hình máy tính không phải tệp thật, nhưng giúp ta tương tác với hệ thống.

-Ngày nay, các trường phái trị liệu tích hợp (Jungian, Gestalt, ACT, Internal Family Systems, Mindfulness...) coi Ego như một mạng lưới vai trò linh hoạt, chứ không phải một cái “tôi” đơn nhất.

Trong liệu pháp Internal Family Systems, tâm lý con người được xem như “một gia đình bên trong”, gồm nhiều phần nhỏ: đứa trẻ bị thương, người kiểm soát, kẻ phán xét, người cứu rỗi…

Ego không còn là một, mà là đa thanh.

Và khi ta nhận diện, lắng nghe, dung hòa các phần ấy, bản ngã dần trở nên trong suốt, mềm mại, và tràn đầy từ bi.

-Còn trong dòng Mindfulness, Ego được xem như dòng suy nghĩ vô tận mà ta có thể quan sát.

Khi ta nhận ra mình không phải dòng suy nghĩ ấy, bản ngã tan chảy, và ý thức rộng mở hơn, một cách diễn đạt khác của điều các bậc thầy gọi là “vô ngã”.

-Như vậy, theo dòng lịch sử, Ego đã đi một hành trình dài, dịch chuyển từ cái tôi sinh tồn đến cái tôi tỉnh thức.

Với Freud, Ego là người điều phối;

Với Jung, Ego là trung tâm của ý thức;

Với Erikson, Ego là câu chuyện của đời sống;

Với Rogers, nó sự chân thực;

Với các nhà khoa học thần kinh, Ego là ảo ảnh tiến hóa hữu dụng;

Và với các nhà trị liệu hiện đại, Ego là người kể chuyện có thể được chữa lành.

Ego không còn là “kẻ thù” của linh hồn, mà là cánh cửa: khi còn khép, nó bảo vệ ta khỏi hỗn loạn; khi mở ra, nó trở thành lối thông giữa cá nhân và toàn thể.

Có lẽ, điều mà Freud khởi đầu, Jung mở rộng, và các nhà tâm lý thế kỷ XXI đang tiếp tục, chính là hành trình khiến bản ngã biết mỉm cười với chính mình, và thay vì thống trị, học cách đồng hành cùng ý thức lớn hơn.
—---------

Carl Jung chịu ảnh hưởng rất nhiều bởi truyền thống văn hóa phương Đông, nên chúng ta có thể tìm thấy nhiều tiếng nói chung, hoặc sự quen thuộc trong học thuyết của ông. Tuy nhiên không phải vì vậy mà chúng ta rơi vào cái bẫy khái quát hóa, đơn giản hóa. Bởi vì dùng từ Ego để thay thế cho bản ngã là một hiện tượng khá mới trong văn hóa phương Đông, mà không chắc chắn là chúng ta có đang nói đến cùng một vấn đề.

Theo tôi thấy, quan điểm triết học Đông phương nhấn mạnh sự nhận thức , hài hòa, hoặc và buông xả ảo tưởng về bản ngã như một thực thể độc lập, hơn là thái độ đối đầu, triệt tiêu.

Khái niệm bản ngã trong triết học Ấn Độ giáo gắn liền với ý niệm Atman, tức là “Tự Ngã”, là linh hồn chân thật, sâu thẳm, bản chất thuần khiết, vĩnh hằng của mỗi người. Theo giáo lý này, Atman không chỉ là phần cốt lõi thực sự, bất tử của mỗi cá thể, mà còn là phần thần thánh nối kết mọi sinh linh với vũ trụ. Atman thường được xem là bản chất thật, vượt lên trên thân xác, cảm xúc và những hoạt động tri thức. Khi thân xác và tâm lý tan hoại, Atman vẫn trường tồn.

Khi con người có khuynh hướng đồng nhất bản thân với thân xác, cảm xúc, suy nghĩ và cá tính riêng biệt thì sinh ra một “bản ngã ảo” Ahamkara, mà con người thường lầm tưởng là chính mình. Ahamkara (trong Kinh Vệ Đà) là ảo tưởng đồng nhất, chỉ sự nhận dạng sai lầm. Con người cần nhận thức được bản ngã ảo Ahamkara, vốn chỉ là sản phẩm của sự sai lầm đồng nhất, và cần chuyển hướng tinh thần tập trung vào Atman.

Triết lý Vệ Đà còn nói tới Đại ngã Brahman là “Toàn Thể”, nguồn gốc tuyệt đối, bao la của vũ trụ, là thực tại tối thượng. Atman và Brahman không phải là hai thực thể tách biệt, mà sự đồng nhất giữa Atman (tiểu ngã) và Brahman (đại ngã) chính là mục tiêu tối hậu giải thoát (moksha).

Bản ngã trong Đạo giáo được hiểu là sự đồng nhất quá mức với lý trí cá nhân, là khuynh hướng tự đặt cá nhân vào trung tâm, để kiểm soát bản thân quá mức, hoặc áp đặt ý chí cá nhân lên môi trường và người khác, nguyên nhân khiến con người rời xa bản chất tự nhiên, gây nên cạnh tranh và xung đột.

Đạo giáo không cổ vũ việc loại bỏ bản ngã hay kiểm soát nội tâm, mà chủ trương làm cho tâm trở nên mềm mại, khiêm nhường, linh hoạt, có khả năng buông bỏ, không chống đối, để sống hòa nhập và uyển chuyển với dòng chảy tự nhiên vô vi của vũ trụ, từ đó đạt đến sự hài hòa và tự do nội tại.

Nếu theo triết học phương Tây, Ego thường được xem là trung tâm điều phối lý trí, kiểm soát ham muốn và cảm xúc, thì Nho giáo của phương Đông cũng đề cao lý trí. Nho giáo xem xét (đánh giá) bản ngã qua lăng kính vị kỷ, vì lợi ích cá nhân, hay vị tha, sẵn sàng hi sinh bản thân để phục vụ người khác. Quan điểm bỏ cái tôi vì lợi ích chung (xả kỷ vị công) được đề cao trong lối sống và hành xử đạo đức, đặc biệt ở người “quân tử”. Người quân tử là kẻ luôn khắc phục bản ngã riêng (được gán cùng với sự kiêu căng, ích kỷ, lười nhác…), để thực hiện chính nghĩa, lý tưởng vì lợi ích xã hội.

Cuối cùng, hãy cùng nhau quay lại với “Kẻ thù lớn nhất đời mình là chính mình” của đạo Phật. Theo hiểu biết cá nhân, tôi thấy, trái với Ấn Độ giáo, Phật giáo chú trọng tới nhận thức về ý niệm sai lầm về một “cái tôi” (Ngã) riêng biệt như một thực thể cố định, độc lập với thế giới xung quanh, và trường tồn vĩnh cửu theo thời gian. Bám víu và chấp trước vào ảo tưởng về “tôi” và “của tôi” (chấp Ngã) là gốc rễ của khổ đau, từ đó sinh khởi tham, sân, si và cuốn chúng sinh trong vòng luân hồi (saṃsāra) không ngừng dứt.

Theo những gì tôi được biết, khi được hỏi về bản ngã, đức Phật hình như không đưa ra lời đáp trả trực diện, mà thường đặt lại những câu hỏi theo khuynh hướng giúp người hỏi nhận ra các định kiến sai lầm về bản ngã. Bởi vì, theo Phật giáo, chúng sinh, bao gồm cả nhân loại, là sự kết hợp tạm thời của năm uẩn (sắc, thọ, tưởng, hành, thức), và vì các yếu tố tự nhiên này luôn biến đổi sinh diệt không ngừng nghỉ, nên không có “cái tôi” (bản ngã) cố định nào thật sự hiện hữu, về mặt bản chất.

Khi hành giả thực hành sự quan sát khách quan và sâu sắc vào bản chất, họ có thể tự trải nghiệm và nhận thức ra bản tính tương duyên của mọi pháp, và sẽ tự nhận thức được rằng sống không phải là một cá thể riêng rẽ, mà là dòng chảy vô tận của duyên sinh, có tính chất vô ngã (anatta). Khi ảo tưởng về bản ngã cố định trường tồn được nhận thức đúng đắn, thì ranh giới giữa “ta” và “người” chỉ là một cách nhìn nhận (khái niệm) để sinh tồn, chứ không phải là một chân lý tối hậu về bản chất của hiện hữu. Nhận thức này làm nảy sinh từ bi và trí tuệ tự phát, có khả năng giải phóng con người khỏi các khổ đau sinh ra từ ảo tưởng và niềm tin sai lệch.

—-

Tôi là fan cứng của Siddhartha (Keanu đóng khi anh còn đẹp trong trẻo) trong phim Vị Tiểu Phật (Little Buddha). Đoạn phim tôi thích nhất là đoạn Siddhartha đối diện với thiên ma (Māra), thử thách cuối cùng trên hành trình giác ngộ.

Thiên ma Māra trong Phật giáo là vị vua cõi trời Tha Hóa Tự Tại, cõi trời cao nhất trong Dục giới. Là vương chủ của cả cõi Dục giới, Māra tin rằng mình là một tồn tại cao nhất, quyền lực nhất, độc tôn nhất, trường tồn vĩnh viễn, bởi vậy ông này luôn tìm mọi cách củng cố quyền lực vương chủ cõi dục giới của mình bằng cách giữ cho mọi sinh linh vướng mắc sâu trong ngũ dục, luân hồi, không thoát khỏi vòng kiểm soát. Về hình tượng, Māra là hiện thân của các phiền não thô nặng nhất của tham, sân, si, như dục vọng, sợ hãi, tự cao, tự đại, và mọi yếu tố khác nhằm nuôi dưỡng bản ngã cá nhân.

Trong bộ phim, Māra hiện thân từ hình bóng của Siddhartha dưới nước, nhìn Siddhartha một cách ngọt ngào và tâng bốc:

Ngươi đã đến nơi mà không ai dám đến. Làm God của ta không?

Siddhartha đáp:

Hỡi kẻ làm nhà, cuối cùng ta đã gặp ngươi. Ngươi không còn có thể xây lại ngôi nhà nào cho ta được nữa.

Māra, trong bản sao tuyệt hảo như tạo bởi AI của Siddhartha, tuyên bố:

Nhưng ta chính là nhà của ngươi. Ngươi sống trong ta.

Siddhartha chạm tay xuống mặt đất:

Ồ, hỡi chúa tể của bản ngã ta. Ngươi là ảo ảnh thuần túy. Ngươi không tồn tại. Mặt đất là nhân chứng của ta! (Oh, Lord of my own ego. You are pure illusion. You do not exist. The Earth is my witness.)

Và thế là Māra cay cú hiện nguyên hình rồi cay đắng tự tan biến mất.

Tôi bỗng nhiên cảm thấy một dự cảm vô định mơ hồ. Về vô thường. Về cảm giác không thật... Rồi tôi nghĩ, chẳng có gì ở đời mang vẻ tồn tại nhất, được ta thích tin là chân thật nhất, mà thực ra hình như lại không thật nhất ở đời, ngoài tình yêu.

Có ai bước qua Những cây cầu ở quận Madison mà không mang theo chút hoài nghi, một mối tình cấm đoán vỏn vẹn bốn ngày thì có gì để nói về tình yêu đích thực?

Nhưng đây không phải chuyện ngoại tình.

Đây là chuyện về hiện tại.

Francesca Johnson, người vợ, người mẹ ở Iowa 1965, sống những ngày trôi nghiêng, lặp lại hệt nhau, như những cây cầu gỗ mờ bụi.

Robert Kincaid, kẻ lang thang với chiếc máy ảnh và trái tim không mái nhà.

Họ gặp nhau khi chồng con Francesca đi hội chợ.

Chỉ bốn ngày.

Không lời hứa.

Không kế hoạch chạy trốn.

Không tương lai.

Chỉ có hiện tại, sáng rực như ánh nắng cuối hè trượt trên mặt sông.

Họ nấu bữa tối cùng nhau. Francesca cắt rau. Robert đứng sau lưng nàng. Không nói gì. Chỉ đặt tay lên vai nàng một giây.

Một giây chứa cả một cuộc đời chưa từng được sống,

Không gánh nặng của hứa hẹn. Không chiếc bóng của “về sau”,

Chỉ có hơi ấm của bàn tay phong trần, chạm lên lớp vải mỏng.

Mà họ biết khoảnh khắc tròn đầy ấy là tất cả những gì họ có thể giữ.

Cảnh khiến tôi đau thắt là khi hai người ngồi trong xe tải.

Robert nói, “Tôi không muốn cần em đến mức này.”

Francesca đáp, “Em cũng không muốn.”

Rồi im lặng rơi xuống,

Mưa. Đèn pha mờ đi.

Không nụ hôn cuồng nhiệt. Không cao trào phim ảnh.

Chỉ có hai con người đơn sơ, thừa nhận rằng quãng tình ngắn ngủi này đã được họ sống đến tận cùng. Trong khoảnh khắc đó, tình yêu trở thành một dòng sông, lặng lờ trôi đi, mà mang theo cả một đời người trong nó.

Tôi nhớ đến Camus. Tình yêu ấy phi lý, không hy vọng, không ảo tưởng vĩnh hằng. Nhưng mang phẩm chất nổi loạn: nó sẽ kết thúc, nhưng nó được chọn.

Rồi Francesca đứng sau cánh cửa tiệm tạp hóa, tay nắm chặt tay nắm cửa, nhìn chiếc xe tải của Robert khuất dần trong mưa.

Nàng không chạy theo,

Nàng chọn gia đình,

Nhưng ngay khoảnh khắc buông tay nắm cửa ấy, nàng đã sống trọn một cuộc đời khác, đời của một tình yêu đầy tràn.

Ai dám nói điều gì là không thật? Sự vĩnh cửu có thật chăng? Nhưng vô thường là sự thật.

Mọi thứ tồn tại rồi cũng sẽ hoại tàn.

Nhưng điều gì trong cái hoại tàn có thể trở thành bất diệt?

Vô thường cướp đi tuổi trẻ, sắc đẹp, những cuộc tình, thậm chí mạng sống. Nhưng cũng chính vô thường biến những cảm xúc nhất thời thành huyền thoại. Loại tình yêu bất cần vĩnh cửu, chẳng màng chứng minh, chỉ tồn tại bởi đã được sống, thật sâu, thật đầy, ngay đây, ngay bây giờ, thì trở thành khái niệm.

Mà khi một trải nghiệm, bất kể có thật hay không, trở thanht một khái niệm, thì trọn vẹn.

CC, 26.11.2025