Ngày ấy, có người thợ mộc tên Thạch, trên hành trình dài qua những cánh đồng và ngọn đồi tìm gỗ, dừng chân trước một cây sồi khổng lồ. Cành lá vươn rộng muốn ôm lấy bầu trời, thân cây vững chãi tựa một lời tuyên thệ. Người học việc của Thạch trầm trồ, đôi mắt sáng lên trước vẻ huy hoàng ấy. Nhưng Thạch chỉ lắc đầu:

“Cây này vô dụng. Gỗ nó không đóng nổi một con thuyền, làm đàn chẳng vang, làm cày cuốc còn chẳng chắc.”

Đêm đó, hai thầy trò ngủ dưới gốc sồi. Khi ánh trăng lặng lẽ trườn qua tán lá, Thạch chìm vào giấc mơ. Cây sồi hiện ra, trầm ấm thì thầm:

“Sao ông so sánh tôi với những cây táo, lê, cam, quất?! Chúng sinh ra quả ngọt, nhưng cành bị bẻ, quả bị hái, chẳng bao giờ được yên lành. Giá trị của chúng chính là lý do khiến chúng sớm tàn lụi, chặt đốn. Tôi đây, đã chọn cách sống vô dụng. Nếu tôi hữu ích như người đời mong, liệu tôi có thể đứng đây, cao lớn, sống lâu giữa trời đất thế này?”

Sáng hôm sau, Thạch nhìn ngắm những dải nắng xuyên qua lá sồi, khẽ nói với người học việc:
“Có lý do riêng mà cây này tồn tại. Ở chỗ hữu dụng khác, nó hẳn đã bị đốn hạ từ lâu rồi.”

--

Là tôi, lại phân tâm ngẫm ngợi về điển tích Ngoại Vật trong Nam Hoa Kinh. Bởi một thân chủ vừa tâm sự về một cái cây, và phức cảm hổ thẹn vì “vô dụng”.

Chúng ta cũng đã từng ở đó rồi, phải không? Cố gắng cải giống chính mình để cho ra những hoa thơm quả ngọt cho đời. Lao vào chăm chỉ học hành, hục hục kiếm tiền, vội vã yêu đương, đạt thành tích, săn thành công… Trong mọi lĩnh vực, ta coi kiềm nén nhu cầu chân thực của bản thân để trở thành người sẵn lòng trợ giúp tha nhân, tử tế, hào hiệp... là một giá trị sống còn. Cả một đời từ nhỏ tới lớn, phần lớn chúng ta chỉ làm một việc: cố gắng hết mình trở thành một người “hữu dụng”, và tin nhầm rằng sự cống hiến đó là chính mình, coi đó là động lực sống. 

Để rồi có những đêm, cô độc đối diện với bản thân, cảm thấy nhựa sống của chính mình đã tàn phai, khô héo. Kiệt sức, không còn ai ở bên, tất cả hoa quả đẹp đẽ bên ngoài của kẻ hữu dụng tan biến không hơn gì những giọt hoàng hôn bên thềm. Đến vậy, mà có khi ta vẫn chưa nhận ra rằng, những gì thực chất nuôi dưỡng ta trong bản chất của chính mình đã cạn kiệt từ lâu. Ta sẽ lại tiếp tục thiêu đốt những gì còn sót lại của tâm hồn, cho một cái “ta hữu ích”, nhưng lại trống rỗng ý nghĩa hiện sinh.

Carl Jung từng nói rằng, bất chấp sự chìm nghỉm trong giấc mơ tập thể của vô thức, mỗi chúng ta đều mang trong mình một nguồn sống độc đáo, thứ tạo nên bản sắc chỉ thuộc về riêng mình. Ông gọi hành trình tìm lại nguồn sống ấy là “cá nhân hóa”. Đó là con đường cởi bỏ những mặt nạ hữu dụng, để tìm lại chính mình trong phần thẳm sâu nhất của tâm hồn, nơi không có ai khác ngoài chính ta nhảy múa trong nhịp điệu rất riêng. Enneagram gọi nguồn sống ấy là Bản Chất.

Khi nói về cây sồi, Trang Tử đã ca ngợi sự “vô dụng trong mắt con người” như một dạng “hữu dụng tối thượng trong tự nhiên”. Chính nhờ không bị con người tận dụng triệt để, mà cây được sống lâu bền, trọn vẹn sự hữu dụng thuộc về bản chất của nó trong vũ trụ.

Nietzsche, với những lời nói sắc bén như lưỡi dao, có lẽ sẽ miêu tả cây sồi vô dụng ấy là “một siêu nhân”. Với Nietzsche, sống chân thực là dám quay lưng lại với những giá trị nô lệ của đám đông, là dũng cảm không tuân phục những áp lực (vô thức lẫn ý thức) khiến ta cứ mãi chạy đuổi theo một cái “ta hữu ích”. Ông tin rằng con người vĩ đại nhất là người dám sống theo bản năng sâu thẳm, tự tạo ra ý nghĩa riêng cho cuộc đời mình.

Tôi ước gì ẩn dụ về cây sồi vô dụng, một ngày nào đó trong cái nhìn của thân chủ, sẽ trở thành một ẩn dụ tuyên ngôn: một khi sống đúng với Bản Chất thì giá trị chẳng cần phải chứng minh. Sống đúng với bản chất cũng đã đủ để trở nên vĩ đại.

---
Và tôi muốn khép lại lời tự sự hôm nay với một đoạn hội thoại (không rõ có thật không) giữa Khổng (Khâu) Tử và Lão Tử, nó thế này:

– Khâu rất hổ thẹn! Không thành công lần nào! Không còn biết phải đi đâu! Giống như cái hồ lô rỗng ruột treo trước cửa nhà, vô dụng và không làm được gì!

– Tôi không có vàng, chỉ có vài lời tặng ông thế này. Công danh, sự nghiệp, thành tựu… ai cũng muốn, nhưng chẳng bền lâu. An tri không phải là vô dụng, mà là đại dụng. Trên đời không gì mềm mại bằng nước. Sao ông không học cái đức của nước: ở chỗ thấp mà không tranh giành, nhưng có sức mạnh vượt qua mọi rắn chắc. Thời nay, lòng người không biết lý lẽ, kẻ thông minh, giỏi hùng biện mà chỉ lỗi lầm người khác thì dễ mất mạng. Khiêm tốn là khôn ngoan. Vạn vật chuyển biến tùy duyên, tựa thủy.

TÀN CHÂN CHÍNH là album thơ nhạc tôi viết cho riêng mình, cũng như album TỰ HỌA vào đúng một năm trước. Phần lớn những bài thơ nhạc của tôi được dùng trong công việc, với giai điệu và ngữ nghĩa có cùng độ rung gần với tiếng tâm của những đối tượng khá cụ thể, để khiến thông điệp có khả năng nhiều nhất đi vào tâm thức họ. Còn giai điệu trong 2 album này đặc biệt, không dễ nghe, ngôn ngữ lại trừu tượng... Nếu đặt trong bối cảnh và công dụng của chúng, sẽ mang một ý nghĩa nào đó có thể hiểu được.

Con người là một giống loài thêu dệt ý nghĩa. Ý tôi là, khác với mọi giống loài khác, sự sinh tồn của Homo Sapiens cùng toàn bộ hệ thống và văn hóa đồ sộ của nó, đã, vẫn, và sẽ luôn dựa trên ý nghĩa. Chúng ta sinh ra vì ý nghĩa và được gán ý nghĩa ngay từ cái tên, cả đời chúng ta sẽ đi tìm ý nghĩa trong việc không ngừng tái tạo ý nghĩa, không chỉ cho sự sống mà (quan trọng hơn) cho cả cái chết. “Vô nghĩa”, về bản chất, là điều não bộ Homo Sapiens không bao giờ có thể chạm tới được.

Bởi thế mà bắt đầu album TÀN CHÂN CHÍNH vào ngày 09/09/2025 cũng mang một ý nghĩa thú vị. Trong mọi con số thì số 9, với tôi, đại diện cho sự chín muồi, viên mãn. Và đi cùng với viên mãn chính là sự kết thúc. Giây phút vinh quang này đạt tới viên toàn cực đỉnh là khi giây phút vinh quang khác sinh ra. Một chu kỳ cũ sẽ thật sự hoàn viên chỉ khi bắt đầu sự thay thế của một chu kỳ mới.

Nghệ thuật với tôi không chỉ là sáng tạo, mà còn cần mang ý nghĩa của một nghi thức tiễn đưa những phiên bản cũ của hoài niệm, của ký ức, của chính mình. Nơi ta nâng niu, trân trọng, tôn vinh những cảm xúc để khiến ý nghĩa của chúng đủ đầy, để nhường chỗ cho điều những mới mẻ. Như tôi từng thường nói, viên mãn của cuộc đời là khi ngay cả nhạc tang của mình cũng đã chuẩn bị xong. Xin đừng nghĩ tôi đang nói về bi quan. Tôi chỉ muốn nói về sự nhẹ nhõm: kể từ giây phút hoàn mãn đó, tất cả những gì đến sau từ cuộc sống đều sẽ trở thành những món quà. 

Một trong những câu hỏi mà tôi thường gặp trong công việc, và khiến tôi hay suy tư, đó là về sự khác biệt giữa việc yêu bản thân và ái kỷ. Có vẻ như đây là khúc mắc của thế hệ người sống trong một thế giới mà truyền thông, sách báo, mạng xã hội tràn ngập những lời khuyên về "self-love", nhưng rồi lại cũng dễ dàng mỉa mai, chỉ trích một người là "ái kỷ" khi họ có những biểu hiện “tự luyến”. Tôi cảm thấy rõ tầm quan trọng của việc cần làm rõ các khái niệm này, và thường xuyên tự nhắc nhở mình, để giữ sự cân bằng trong trân trọng bản thân đúng cách.

“Ái kỷ” và “Yêu bản thân” là hai khái niệm khác nhau. Trước hết, hãy nói về yêu bản thân (self-love) - nền tảng của một cuộc sống khỏe mạnh. Yêu thương bản thân hoàn toàn không phải là việc bạn tự cho mình là trung tâm vũ trụ. Tự yêu thương gắn liền với tự trọng (self-respect) và tự bi mẫn (self-compassion). Hoàn toàn khác với sự phóng đại cái tôi, đó là khả năng nhìn nhận đúng đắn giá trị và giới hạn của chính mình, để có một sự tôn trọng bản thân đúng mức, và đặt để bản thân vào vị trí đúng đắn.

Tự yêu thương là việc bạn đối xử với bản thân như với một người thân thiết mà bạn trân trọng: lắng nghe nhu cầu, tha thứ những sai lầm, giáo dưỡng đúng mực và khuyến khích phát triển. Đó là khi bạn quyết định nghỉ ngơi sau một ngày dài thay vì ép mình làm việc quá sức, hoặc khi bạn đặt giới hạn trong mối quan hệ, không để người khác làm tổn thương.

Tôi thường thấy những người tự trọng cao không chỉ an nhiên hơn, mà còn biết lan tỏa sự ấm áp ấy đến người xung quanh. Họ có thể tự hào về thành tựu của mình, nhưng vẫn vui mừng khi thấy bạn bè thành công. Simone Weil từng nói: “Chúng ta chỉ thực sự yêu thương bản thân khi chúng ta nhận ra mình là một phần của sự thật.” Tự yêu không thể nào tách rời khỏi mối tương quan tích cực với thế giới và tha nhân.

Còn ‘ái kỷ’, một từ thường thấy trong các thảo luận tâm lý học đại chúng, mà theo tôi đang bị sử dụng một cách lỏng lẻo, dẫn tới sự nhầm lẫn phổ biến trong đám đông.

Theo tâm lý học, ái kỷ là một rối loạn nhân cách. Về bản chất, từ ái kỷ xuất phát từ thần thoại Hy Lạp: Narcissus yêu hình ảnh phản chiếu của mình đến chết. Tâm lý học hiện đại mượn từ này để chỉ một bệnh lý: Narcissistic Personality Disorder - rối loạn nhân cách ái kỷ. Người mắc rối loạn này có cảm giác tự đại (grandiosity), cần được ngưỡng mộ liên tục, và thiếu vắng nghiêm trọng sự đồng cảm sâu sắc với người khác. Khi nói tới đây, tôi mong muốn nhắc nhở bạn rằng, trước khi nói ai đó là một kẻ ái kỷ, xin hãy dừng lại cân nhắc xem bản thân có chắc chắn về một “bệnh nhân” tâm lý theo chẩn đoán y khoa tâm thần?

Theo tôi, dân chúng ngày nay, khi gán nhãn “ái kỷ” cho ai, họ muốn nói tới một loại người khác mà tôi tạm gọi tiếng Việt là “thái ái kỷ”, xuất phá từ từ tiếng Anh perverse narcissist, và tiếng Pháp pervers narcissique. Đây là những người không thuộc dạng bệnh lý như rối loạn nhân cách ái kỷ, nhưng có cách nhìn bản thân và người khác một cách méo mó, dẫn tới hành vi thao túng tinh vi, có chủ đích, gây ra tổn thương tinh thần nghiêm trọng cho người khác.

Những người Thái ái kỷ này khác với người mắc rối loạn nhân cách Ái kỷ ở chỗ sự tự đại của họ rất ngấm ngầm. Nhìn bề ngoài, họ thường là người tử tế, khiêm nhường, đạo đức, thú vị và rất quyến rũ. Nhu cầu cần được ngưỡng mộ của họ không (thể) hiện ra trực diện, mà thường cần được thỏa mãn thông qua sự thao túng tinh vi để kiểm soát, điều khiển, làm tổn thương, và hạ thấp người khác.

Nói cách khác, người thái ái kỷ không hẳn thiếu đồng cảm như rối loạn ái kỷ. Họ dùng vỏ bọc đồng cảm để quyến rũ, thao túng, kiểm soát, duy trì quyền lực và làm suy yếu người khác. Đó là những người chỉ có thể cảm thấy bản thân sáng sủa, chỉ khi “đối tượng” (con mồi) của họ trở nên đen tối.

Dưới vẻ ngoài tử tế khiêm nhường không tỳ vết, sau hành vi (thao túng) tinh tế không thể đổ lỗi, là một tâm lý đầy tràn tự ti, tỵ hiềm và nanh độc. Họ kiểm soát đối tượng bằng những kỹ thuật (những thủ đoạn mà bạn không thể nhận diện và khó gọi tên, vì chúng rất quái chiêu) khiến họ luôn vô tội, thường có lý, luôn là nạn nhân. Họ sẽ đẩy bạn vào tình thế khiến bạn buộc phải luôn tự nghi ngờ bản thân, cảm thấy mình tội lỗi, bị cô lập, bối rối, mất tự tin, cho tới khi bạn đánh mất cả chính mình lẫn định vị cuộc đời. Người thái ái kỷ là kẻ hút và đốt năng lượng từ người thân cận, để tỏa rạng và che dấu một nền tảng trống rỗng tự bên trong.

Vậy, tôi đề nghị, nếu bạn cảm thấy nhạy cảm với từ “yêu bản thân”, hãy dùng từ “thương trọng chính mình”. Điều này nói lên việc bạn coi trọng bản thân, tựa như người yêu cây chăm sóc một khu vườn: tưới nước, nhặt cỏ, phun thuốc, bón phân… để cây cối phát triển, và mang lại hoa thơm, quả ngọt cho chính bạn và cả những người xung quanh.

Để tránh sự nhầm lẫn trong văn hóa hiện đại, nên dùng từ PN (perverse narcissist / pervers narcissique) hoặc “thái ái kỷ” (ái kỷ thái quá), thay cho từ “Ái kỷ”, khi bạn muốn nói tới một người nhìn bản thân và người khác qua chiếc gương tâm méo mó: người chỉ có thể nhìn thấy hình ảnh hoàn hảo của bản thân, thông qua hình ảnh vẹo vọ của người khác.

Người ta cũng thường hay hỏi tôi những dấu hiệu nào để nhận diện, ai thương trọng bản thân, và ai người thái ái kỷ. Để đơn giản hóa, hãy quan sát trong hoàn cảnh cụ thể, đó là khi phạm sai lầm hay thất bại. Lúc này người thương trọng bản thân thường sẽ có xu thế lui về tự vấn, tìm ra bài học, tự chịu trách nhiệm khi hiểu vấn đề, và sẽ đứng dậy từ đổ vỡ, làm mới mẻ bản thân. Sự thay đổi của họ theo chiều sâu và nội tại, hướng về sự tích cực bền vững cho chính họ và cho tha nhân.

Còn người thái ái kỷ trong hoàn cảnh ấy sẽ đổ lỗi, phán xét, chỉ trích, vòng vèo trong vòng lặp không ngừng, mục đích chỉ để chiếm lấy vị trí nạn nhân, quan tòa, hay người hùng và lôi kéo người khác trong vòng luẩn quẩn đó. Không có thay đổi tích cực thật sự nào xảy ra để cải thiện hoàn cảnh, ngoại trừ bồi bổ cái tôi cũ rích và phình trướng kỳ lạ của chính họ.

Với lòng trắc ẩn, và cả nỗi buồn man mác của người đã đến trước ngưỡng cửa số 9, tôi viết bài “Tự Luyến” này trên tinh thần của việc tự nhắc, cho một tôi nào đó trong tương lai, nếu lỡ tôi đó có quên, rằng:

“Thương trọng bản thân là một hành trình đẹp đẽ! Và tất cả chúng ta đều xứng đáng với điều đó. Hãy giữ sự sáng tỏ trong tâm, và đừng để những nhầm lẫn làm bạn chùn bước. Chớ quên rằng, mọi tác phẩm, dầu riêng tư nhất, kỳ thực, đều là lời đối thoại với tha nhân. Bởi ta chỉ có thể sống bằng ý nghĩa, khi ý nghĩa ấy được thấy trông và san sẻ.”

Trong loạt phim Vikings, nhân vật tôi thấy đồng cảm nhất là Floki. Tất cả những nhân vật anh hùng trong phim đều khiến tôi thấy bản chất của con người. Chỉ riêng Floki là khiến tôi cảm thấy nhân loại thật nhỏ nhen và tăm tối, so với một tâm hồn chứa đựng một niềm tin quảng đại đến mức điên rồ như vậy. Không ai hiểu được Floki. Và thế giới nhân loại quá chật hẹp với tinh thần của Floki.

Câu chuyện của Floki dẫn tôi tới nhiều hồi tưởng về tôn giáo và hiện sinh.

Như phần lớn người sinh ra ở miền Bắc Việt Nam, tín ngưỡng đầu tiên mà tinh thần non trẻ của tôi được tiếp xúc và thẩm thấu một cách tự nhiên là Phật giáo Đại thừa.
Khi còn nhỏ, thật tình, điều khiến tôi động tâm không hẳn là những vị Phật uy nghi ngồi trên đài sen với hào quang tỏa rạng, đem lại cảm giác quyền năng tối thượng siêu nhiên, mà người ta buộc phải kính ngưỡng, phát sinh mong muốn sụt sùi cầu khẩn. Cảm động hơn cả, với tôi, lại là câu chuyện về Quán Thế Âm Bồ Tát.

(Có thể chính vì sự cảm động đó mà đến giờ tôi vẫn thấy công việc hiện tại, chủ yếu dựa vào lắng nghe nỗi thống khổ rối rắm của tha nhân, là một sự lựa chọn thật vừa vặn với mình.)

Chuyện kể rằng: Quán Thế Âm Bồ Tát phát nguyện cứu độ tất cả chúng sinh thoát khỏi khổ đau bằng cách lắng nghe. Nhưng trong khoảnh khắc Ngài bắt đầu nghe thấy những tiếng kêu than vô tận từ muôn loài, choáng ngợp bởi nỗi thống khổ vô tận vô biên, mắt Ngài nổ thành mưa lệ và đầu Ngài vỡ toang thành nhiều mảnh. Thấy vậy, thương xót, Phật A Di Đà liền hóa hiện một thân thể mới cho Quán Thế Âm. Bây giờ, Bồ Tát có mười đầu - để có thể nhìn khắp mười phương, và nghìn tay, mỗi bàn tay chứa một con mắt cùng bảo bối - để vừa thấy, vừa chạm, vừa cứu giúp được tất cả chúng sinh.

(Khi viết những dòng này, tôi mới nhận ra là truyện không nói tới thân thể mới của Quán Thế Âm có thêm bao nhiêu cái tai… Nhưng đó có lẽ là một việc khác.)

Điều tôi muốn nói ở đây là niềm tin liên-chủ quan (intersubjective beliefs). Không phải sự thật vật lý khách quan, cũng không phải ảo tưởng cá nhân, niềm tin liên-chủ quan là một loại thực tại tập thể, tồn tại khi nhiều người cùng chia sẻ niềm tin vào nó.

Cụ thể, một trong những nền tảng khác biệt lớn nhất giữa Phật giáo Nam Tông (Theravāda) và Bắc Tông (Mahāyāna) là hạnh nguyện. Về bản chất, điều khiến một người là Phật tử Nam Tông, là niềm tin tập thể xoay quanh con đường giải thoát cá nhân qua việc chứng ngộ, Niết Bàn, đoạn tận luân hồi khổ đau. Còn những Phật tử thuộc Bắc Tông sẽ chia sẻ cùng một lý tưởng thấm nhuần: phát tâm Bồ Tát, hạnh nguyện phổ độ; mỗi cá nhân không nên chỉ tu tập giải thoát cho riêng mình, mà còn cần gánh lấy trách nhiệm cho tất cả chúng sinh.

Theo lăng kính phân tâm học và tâm lý hiện sinh, những niềm tin tập thể này khơi dậy, hoặc neo giữ, (bởi) một số phức cảm nguyên thủy mang tính cộng đồng.

Đó là phức cảm Hy sinh – Tận hiến: đặt niềm tin vào một giá trị chung như sự đồng cảm, từ bi, thông qua sự cống hiến thậm chí hi sinh, có thể khiến một người sẵn sàng từ bỏ lợi ích cá nhân vì những điều cao cả hơn bản thân.
Khi đó, con người có thể kinh nghiệm phức cảm Thiêng liêng – Siêu vượt: cảm giác mình gắn liền, thuộc về, hòa nhập vào một trật tự lớn lao, vĩ đại hơn sự nhỏ nhoi và mong manh của bản thân hay thậm chí giống loài.
Và tại đây, con người có thể kinh nghiệm được một cảm giác an toàn (bình an) của phức cảm Quyền lực – Kiểm soát: một loại (ảo) cảm giác kiểm soát ưu việt (đến mức không còn cần phải kiểm soát nữa), trước bất kể hỗn loạn và thống khổ nào, kể cả cái chết.

Nói cách khác, dường như những phức cảm nguyên thủy dẫn tới nhu cầu dựng niềm tin liên chủ quan. Để đáp ứng những nhu cầu của phức cảm lo âu, bất an, cần được thuộc về, cần ý nghĩa…, con người sáng tạo ra các câu chuyện mà nhiều người cùng tin chung, từ đó hình thành niềm tin liên chủ quan.

Và theo một mặt khác, niềm tin liên chủ quan sẽ củng cố và định hình những phức cảm cộng đồng ấy. Khi nhiều người cùng tin vào một điều, bất kể nó có thật hay không, con người cảm thấy an toàn trong sự cộng hưởng cảm xúc cá nhân. Sẵn sàng, tận hiến, hy sinh, tự hào… trở thành một cảm xúc ổn định và đáng tin cậy khi chúng cùng được chia sẻ.

Hay nói cách khác, phức cảm nguyên thủy và niềm tin liên chủ quan sớm đã trở thành một vòng xoáy đồng sinh.

Bạn có thấy điều gì đó liên quan đến bài Lệ (thiên) này không? 

Trong phim Back to the Future, Marty McFly, một cậu bé đến từ thập niên 1980, vô tình lạc về năm 1955. Để đảm bảo sự ra đời trong tương lai của mình, Marty McFly cần giúp cha mẹ cậu yêu nhau. Dưới áp lực sẽ bị rơi vào nghịch cảnh chưa từng tồn tại, Marty McFly cầm lấy cây đàn guitar điện và cùng ban nhạc chơi bản ballad ngọt ngào “Earth Angel”. Đây là khoảnh khắc định mệnh, gắn liền với nụ hôn đầu của bố mẹ tương lai cậu. Khoảnh khắc này định hình lại sự tồn tại của Marty. Vậy là, âm nhạc, dường như luôn thế, là một chất xúc tác cho định mệnh. Một bản nhạc thậm chí có thể quyết định ai tồn tại, ai không…

Sau nụ hôn số phận đó, sung sướng vì thấy mình vẫn hiện diện, Marty hào hứng chơi bản “Johnny B. Goode”. Đây là bản nhạc sẽ phát hành vào năm 1958 gắn liền với tên tuổi của Chuck Berry, người thường được coi là cha đẻ của rock’n’roll. Xin nhắc lại là, chúng ta đang ở năm 1955, và Marty đang đánh thức nhạc rock’n’roll cho những tai nghe chưa từng biết đến, bởi vì Marvin Berry (anh họ hư cấu của Chuck Berry) đã gọi điện và gào lên: “Chuck, nghe đồ mới khủng này đi!”. Chính tại nút thắt ấy, một vòng lặp thời gian đã hình thành: nếu Chuck Berry không nghe giai điệu mà Marty McFly đang chơi, “Johnny B. Goode” có ra đời 3 năm sau đó? Ai mới thật sự khai sinh dòng nhạc rock’n’roll, Chuck Berry hay Marty McFly?

Cái nào có trước, quả trứng hay con gà là một nghịch lý vòng lặp nhân quả khép kín, gọi là “bootstrap paradox”. Người ta dùng từ “bootstrap”, vốn gợi hình ảnh một điều bất khả là “tự nâng mình lên bằng chính dây giày của mình”, để ẩn dụ cho một nghịch lý về khởi nguyên, thường được dùng để chất vấn tính tuyến tính của thời gian và tính nguyên ủy của sáng tạo.

Nghịch lý Bootstrap xảy ra khi một vật thể, một thông tin, hoặc một ý tưởng được đưa ngược về quá khứ, và trở thành chính nguyên nhân xuất hiện của nó trong tương lai. Nói cách khác, bởi sự tồn tại của nó phụ thuộc vào tương lai của chính nó, nên nó tồn tại mà không có một điểm khởi đầu thật sự.

Marty chỉ có thể chơi “Johnny B. Goode” vì nó đã tồn tại trong lịch sử của cậu. Nhưng lịch sử chỉ có “Johnny B. Goode” vì Marty đã chơi nó trong quá khứ. Vậy nguồn gốc thật sự của nó ở đâu? Khi nguyên nhân và kết quả nuôi nhau thành vòng tròn, thì nguyên nhân khởi thủy trong logic nhân quả thông thường, khi mọi thứ luôn cần một điểm bắt đầu, đã bị đưa ra chất vấn.

Điều này làm lung lay ý niệm về thời gian như một đường thẳng một chiều. Nó khiến những não bộ vốn đã quen thuộc với logic tuyến tính bị rối loạn, và người ta hoảng sợ hoặc phủ nhận, hòng quay trở về với lối mòn an toàn cũ kỹ của mình.

Nhưng kinh nghiệm phát triển của nhân loại đã cho thấy, có một lối thoát tốt lành hơn cho sự hoang mang đáng sợ này. Đó là khi trí lực bắt đầu “mở rộng” bằng cách nhìn nhận vấn đề theo một cách khác. Đó là khi một người dùng lý trí của mình để đặt câu hỏi: “Liệu thời gian có thật là một dòng chảy một chiều, hay là những vòng lặp khép kín? Và sẽ ra sao, nếu thời gian là một điểm giao động, khi tất cả quá khứ, hiện tại, tương lai, đều đang diễn ra đồng thời và liên đới chặt chẽ tới nhau?”

“Mở tâm” là một khả năng tuyệt vời của tâm trí, mang tính sống còn của nhân loại. Khả năng ưu việt này đã từng và sẽ luôn giúp con người thoát những sợi dây ràng buộc với quá khứ bảo thủ, để bước bằng hai chân, để tìm ra lửa, để bay lượn trời cao, để lặn đáy đại dương, để tạo nên điện, điện thoại, mã code, lập trình, máy tính, AI, và biết đâu đó, để sáng tạo nên các vị thần và thậm chí là cả vũ trụ.

Nếu mở tâm là đối diện với nỗi sợ điều chưa biết, thì những thứ gắn chặt chúng ta với những điều thân quen là những hiệu ứng tâm lý, cũng có tính chất sống còn với nhân loại không kém.

Chúng là hiệu ứng bảo thủ thẩm mỹ, khi con người thường bám vào những gì quen thuộc, xem cái lạ lẫm mới mẻ như điều gì đó xấu xí, kỳ cục, quái đản…

Đó là hiệu ứng thiên kiến xác nhận, khi tâm trí luôn tìm kiếm bằng chứng để khẳng định cho định kiến đã hình thành, khiến những điều mới lạ có vẻ như luôn đi kèm với hiểm họa, là một mối đe dọa nguy hiểm…

Và cả hiệu ứng thế hệ, nơi mỗi thời kỳ có chuẩn mực riêng, và tin rằng chuẩn mực ấy là sự thật, chân lý.

Những hiệu ứng tâm lý này luôn bảo vệ nhân loại khỏi những bất trắc và bất định của đời sống. Nhưng chúng cũng trở thành nhà tù, cầm cố loài người trong bảo thủ và lo sợ. Lịch sử cho thấy, những tinh thần cấp tiến sẽ phá bỏ xiềng xích tâm lý ấy, và thế hệ trẻ sẽ mở tâm đón nhận cái mới mẻ, cách tân.

Chẳng phải rock’n’roll vốn là tượng trưng cho sự bùng nổ của nổi loạn, là tuyên ngôn tự do của khát khao thoát khỏi ràng buộc của thế hệ 8x?! Những năm 1940-1950, xuất hiện blues, rhythm & blues, gospel, country… những “dòng máu tiền thân” này đều góp phần vào sự sản sinh của một hòa trộn mới mẻ. Chuck Berry không hẳn tạo ra cái gì đó hoàn toàn mới, ông kết hợp nhịp điệu blues với sự tươi trẻ của country, rồi biến nó thành thứ âm nhạc nhanh, dồn dập, dễ nhảy, dễ cháy, kết hợp với những lời ca nói về tuổi trẻ, tình yêu, khát vọng tự do…, những chủ đề hình thành linh hồn rock’n’roll của những thập niên sau đó.

Khi nhân loại đủ can đảm bước qua thói quen, các cải tiến và kết hợp cái cũ để tạo nên cái mới mẻ sẽ trở thành nền tảng phát triển cho thế hệ kế tiếp. Đó là sự tiến bộ. Blues từng bị coi là tiếng nhạc nghèo nàn đường phố. Jazz từng bị gọi là sự hỗn loạn xấu xí. Rock’n’roll từng bị cấm đoán bởi tính ma quỷ. Điều này khiến liên tưởng đến âm nhạc ngày nay: khi AI bắt đầu tham dự vào quá trình sáng tác nghệ thuật. Rất nhiều người bài xích, coi âm nhạc AI chỉ là thuật toán sao chép, sự gắn ghép méo mó, quặt quẹo, và xấu xí (bởi quá tròn trịa).

Sự dè dặt, thậm chí bài trừ, có thể được hiểu và lý giải bằng những thói quen thẩm mỹ và sự gắn kết vào các khuôn mẫu quen thuộc. Nhưng nếu những sự kết hợp mới mẻ đang được thử nghiệm trên AI có thể mở ra những khả thể hoàn toàn độc đáo thì sao? Nếu chúng ta nhìn nhận đây là điểm khởi đầu của một loại hình nghệ thuật mới mang tính tương lai thì sao?

Ngày nay, nhân loại đang đứng trước một giai đoạn bùng nổ hầu như không còn có thể kiểm soát của những điều vô cùng mới lạ, những sản phẩm tạo cùng AI. Cùng với nó, sự chia rẽ sâu sắc trong loài người đang ngày càng rõ rệt. Có những nhóm người phụ thuộc AI, và có nhóm người làm việc cùng AI. Có người bài xích tất cả các sản phẩm liên quan tới AI, và có nhóm người từ chối hoàn toàn AI. Có nhóm người muốn hủy diệt AI, và có nhóm người thậm chí không biết tới sự tồn tại của chúng.

Riêng về nghệ thuật, có vẻ nỗi lo sợ lớn nhất chính là con người sẽ đánh mất vị trí “nghệ sĩ” bởi AI, trong khi sau mỗi sản phẩm AI đều có yếu tố con người. Những người dùng công cụ khác để sáng tạo không xứng đáng một ngày trở thành nghệ sĩ hay sao? Tôi thấy vấn đề không phải là AI, vấn đề hoàn toàn ở con người với nhau cả.

Như Marty McFly khi kết thúc màn solo, cú trượt gối, tiếng hú, riff hard rock điên loạn chưa ai từng được nghe. Những khán giả 1955 sững sờ, một vài người bịt tai, mọi ánh mắt trừng trừng nhìn cậu, như thể cậu vừa bị quỷ nhập. Marty bối rối. Mỉm cười, cậu nói:

“I guess you guys aren’t ready for that yet… but your kids are gonna love it.”
“Tôi đoán các bạn vẫn chưa sẵn sàng để tiếp nhận âm nhạc này… nhưng con cái các bạn sau này sẽ mê tít nó.”

(Tôi cũng nói với chính mình điều tương tự trong những lần đầu nghe thấy mấy giai điệu Blues-rock khá quái dị này phổ trên thơ của mình… Nhưng một cách quái lạ, tôi bắt đầu chấp nhận sự quái đản của nó. Phần nào nó phản ánh sự kỳ quái đặc biệt của chính mình.)

Ragnar Lothbrok, vị vua Viking huyền thoại, hỏi người bạn già nua, hoàng đế Ecbert vĩ đại của nước Anh:
“Thế nếu cả Thần Linh và Chúa Trời đều không tồn tại thì sao?”

Ecbert trả lời:
“Nếu Chúa Trời hay Thần Linh không tồn tại, thì chẳng có gì mang ý nghĩa cả! Nếu vậy, ai cũng có thể làm bất cứ điều gì mình muốn, và thế thì chẳng có gì là quan trọng, chẳng còn giá trị nào. Tất cả sẽ rơi vào vô nghĩa. Nên, ngay cả khi Thần Linh hay Thiên Chúa không tồn tại, chúng ta vẫn cần đến họ.”

Ragnar cố gắng:
“Nếu họ không tồn tại nghĩa là họ không tồn tại! Và chúng ta cần phải chấp nhận điều đó chứ! Chẳng phải vậy sao?”

Ecbert cãi lại:
“Nhưng các ông đâu muốn sống với sự thật ấy. Các ông chỉ nghĩ tới Valhalla.”

Ragnar chán nản:
“Còn các ông thì chỉ nghĩ về một chỗ nực cười gọi là thiên đường, nơi người chết rồi sẽ hồi sinh để sống vĩnh hằng trong hạnh phúc.”

Ecbert phản bác:
“Valhalla của các ông mới là vô lý. Nơi các chiến binh sẽ sống lại sau khi bị giết trên chiến trường, để rồi tiếp tục chém giết lẫn nhau mỗi sáng, và sau đó ăn tối vui vẻ cùng nhau.”

Ragnar hỏi:
“Vậy cái cuộc sống sau khi chết nào lố bịch hơn?”

Và ông tự kết luận:
“Cả hai đều hoang đường như nhau cả!”

Cuộc hội thoại sâu sắc này nói lên sự lạc lối triệt để về định hướng thiêng liêng, hay một sự thấu ngộ bản chất của những tinh thần đã ở cuối hành trình lạ lùng của kiếp sống hào hùng?

Trong những khoảnh khắc tĩnh lặng của cuộc đời, tôi thường tự hỏi: tại sao ta lại e sợ, thậm chí ghê tởm đến vậy, trước những điều chưa được biết?

Với bạn, điều chưa từng biết sẽ có hình hài gì? Có ghê sợ như một đại dương mênh mông, không bờ bến, nơi những con sóng vô hình, những cơn bão tiềm ẩn, cuốn phăng mọi dự đoán lẫn hy vọng? Não bộ chúng ta, được rèn luyện qua hàng triệu năm tiến hóa, sẽ tự nhiên bật đèn báo đỏ trước những điều không thể tiên đoán. Nó nhảy dựng lên: “Hãy cảnh giác ngay! Hãy sợ! Bởi ở đó có thể ẩn náu sự hung dữ, vực thẳm, hay thậm chí là cái chết.” Phải rồi, có điều chưa biết nào lại khủng khiếp hơn kết cục của chính mỗi chúng ta: cái chết, nơi trí tuệ hữu hạn của nhân loại chưa từng vượt qua được.

Nhưng đó phải chăng chỉ là một phản ứng sinh tồn? Hay ẩn sau đó còn có một nỗi lo âu hiện sinh nào khác?

Khi trí não mong manh của ta tự hỏi: điều gì đợi ta đằng sau bức màn đen tối tận cùng của sự biết: một trật tự tuyệt đối hay một vô tận hỗn mang? Blaise Pascal, đã viết nỗi kinh hoàng của mình vào Pensées: “Sự im lặng vĩnh hằng của những không gian vô tận làm tôi kinh hãi.” Đây phải chăng là nỗi lo sợ rơi vào sự im lặng vô vọng của vô tận, khi lý trí buộc phải nhìn thẳng vào khoảng không thời gian vô nghĩa vô tận, và thấy sự nhỏ bé, mong manh, hữu hạn chân thật nhất của những gì nó cho là có ý nghĩa của mình?

Bạn có thấy điều tôi đã nhận ra không? Chúng ta chỉ có thể sợ những thứ chúng ta đã biết, những điều ta có thể tưởng tượng ra! Khi không thể đoán định, não bộ cần phải hình dung. Và nó dễ rơi vào lạc lối trong dòng thời gian. Hiện tại bị nuốt chửng bởi những bóng ma quá khứ, trong sự phóng chiếu chúng vào tương lai. Và khi đó, chúng ta dễ bị lạc lối trong hành vi. Bởi khi mất đi những định vị quen thuộc, mọi quyết định sẽ chao đảo như gió cuốn lá thu, và bản sắc hay sự ổn định tinh thần của chúng ta có nguy cơ sụp đổ.

Rồi tôi lại nghĩ, trong hỗn loạn không phương hướng ấy, điều gì đáng sợ hơn nhỉ: chấm dứt tồn tại, biến mất vĩnh viễn? Hay lạc lối triền miên trong hỗn loạn vô tận? Cái chết dường như chỉ mang vẻ khiếp hãi tận cùng nếu sau nó là sự lạc lối không ngừng vào vùng vô thức mênh mông, nơi ý thức chỉ còn là một đốm sáng nhỏ nhoi, lạc lõng, trong im lặng vĩnh hằng, mà lại không thể tắt được. Đây phải chăng là nỗi sợ hãi hiện sinh cơ bản nhất? Hỗn loạn, im lặng, vô nghĩa… chẳng phải là cái chết của thông tin hay sao? Vậy thì, trong tất cả những hình hài mà ta tưởng tượng về sự bất định của điều chưa biết, có vẻ như nỗi thống khổ lạc lối trong vô tận chính là thứ ta đang cố gắng né tránh, để bảo vệ mình.

Nhưng là người, có ai chưa từng lạc lối trong hỗn loạn và bất định của cuộc đời? Hamlet, giữa ngã ba tinh thần, chết lặng trong tê liệt hiện sinh: “To be or not to be?” Odysseus lênh đênh mười năm trên biển và lạc vào mê cung của sự mê đắm. Jon Snow sống cả đời với một căn tính lạc loài: “You know nothing, Jon Snow!” Frodo lạc mất sức mạnh tinh thần, bị quyền năng của chiếc nhẫn khống chế. Trong Vikings, sự lạc lối gắn liền với niềm tin thần thánh – tin đó là định nghĩa vinh quang. Còn trong Game of Thrones, sự lạc lối gắn liền với quyền lực – nhận nó làm định nghĩa căn tính.

Nhưng sự khác biệt giữa kẻ phàm nhân và người anh hùng nằm ở câu trả lời và hành vi của họ, trước vấn nạn hiện sinh: Ta muốn mình là ai và đích đến là gì? Ta sẵn sàng đánh đổi gì để có nó? Và ta lựa chọn trật tự nào làm la bàn của mình giữa sự lạc lối trong vô định và hỗn mang này?

Dante mở đầu Thần khúc bằng một hình ảnh giản dị mà ám ảnh:
“Giữa đời người, ta lạc bước trong khu rừng tối,
vì đã mất đi con đường ngay thẳng.”

Khu rừng tối này, hẳn nhiên rồi, không đơn thuần là một không gian vật lý. Nó là biểu tượng cho trạng thái con người bị bủa vây bởi những hỗn loạn tinh thần: niềm tin gãy vỡ, giá trị sụp đổ, con đường rõ ràng bỗng biến mất, nhường chỗ cho sợ hãi, khát muốn, tị hiềm… và muôn hình vạn trạng những bóng ma tâm lý chưa từng được soi chiếu tới. Giữa những hỗn mang đáng sợ (ở trong mình) mà ta chẳng dám đối diện, ta lạc lối, không biết đi đâu, không biết còn tin vào gì.

Quẩn quanh, mất phương hướng trong khu rừng tăm tối là hành trình mà một người phàm sẽ phải đi xuyên qua, để tới địa ngục, luyện ngục, rồi mới được đến chốn thiên đường. Bởi chỉ trong lạc lối, mới tìm tới la bàn; giữa bóng tối, mới biết được ánh sáng. Nên trong kiếp nhân sinh, còn con đường nào khác, ngoài sự chuyển hóa, bắt đầu từ sự lạc đường?

Lời cuối cùng Ragnar để lại cho Ecbert là: “Đừng sợ!”
Lời cuối cùng Đức Phật để lại cho chúng sinh là: “Hãy tự thắp đuốc mà đi, hỡi những người thân yêu!”

CẠN THẦN THÁI

Đó là một đêm mưa gió bão bùng, tháng 9 mà không khí lạnh lẽo u ám như thể đã tới ngày Halloween. Ánh sáng xanh từ màn hình Netflix chiếu lên khuôn mặt, tôi có lẽ đang bị thôi miên nhẹ bởi mái tóc đen bím đôi, ánh mắt sắc lạnh như lưỡi dao, nụ cười khinh khỉnh và cái hất đầu ngạo nghễ. Wednesday và cả tất cả các thành viên xấu xí đến ma mị của The Addams Family vẫn luôn khiến tôi không khỏi ngẫm ngợi về cái mà người ta gọi là “thần thái”.

Nằm ngoài những thứ hào nhoáng hay phô trương, “thần thái” là một sự hòa quyện tuyệt vời giữa khí chất nội tại mạnh mẽ - được gọi là “thần”, và phong thái - cách nội khí sống động ngầm cuộn chảy ấy biểu hiện giữa nhân thế.

Điều tạo nên sự cuốn hút của Wednesday chính là ở tinh thần sắc bén, bất khuất, cách cô bé đi nhảy, nhìn sâu cười khẩy, khinh khỉnh lạnh im. Cô bé giống một con quạ đen nhỏ bé lặng lẽ quan sát nhân thế, vẻ già dặn, lạnh lùng, sâu sắc, đầy chất hiện sinh, không cần ai công nhận. Wednesday không cố gắng để nổi bật để bồi đắp ego. Cô bé chỉ là chính bản sắc của mình, một linh hồn lạc lõng nhưng tự do, bất khuất.

Wednesday khiến tôi nhớ tới đôi mắt đen tuyền và nụ cười cuồng dại của Floki trong Vikings. Floki không làm bất cứ điều gì để khoe khoang hay để nuôi dưỡng lòng kiêu ngạo. Cả một đời, ông chật vật giữa cuộc đối chọi của bản ngã với bản sắc của mình, và chỉ tìm thấy yên bình khi chấp nhận hoàn toàn sống với bản sắc chân thật đó. Floki toát lên thần thái của một niềm tin điên rồ lạc lõng giữa nhân loại.

Hãy nhìn soi nhân thế xưa nay, đã có rất nhiều người ở đời, có nhiều nhân vật ở phim, cũng khoác lên mình vẻ ngoài u ám, đôi mắt đen thùi như những bộ quần áo rách nát một cách cầu kỳ của họ. Nhưng tiếc thay, tôi chỉ thấy ở đó chỉ toát lên vẻ nhiệt tình phô diễn sự nhầm lẫn lớn lao giữa vẻ ngoài đặc biệt, tới mức quái dị, với thần thái của một con người. Nếu thẳm sâu của những vẻ ngoài đặc biệt và các hành vi độc đáo, chỉ là những tâm hồn lạc lõng trong khát khao được công nhận, thì sự lập dị hóa ra lại chỉ là một công cụ để thu hút ánh nhìn hướng về một tinh thần cạn kiệt thần thái mà thôi.

Thật giống như trong The Great Gatsby của F. Scott Fitzgerald, những bữa tiệc xa hoa của Gatsby tràn ngập ánh sáng và tiếng cười, nhưng thực chất chỉ che giấu nỗi cô đơn vô tận, một khoảng trống không thể lấp đầy bằng vẻ ngoài lộng lẫy. Hiện tượng cạn kiệt thần thái này, phải chăng là khi con người chạy theo hình thức để khẳng định bản thân, mà quên mất việc nuôi dưỡng tinh thần bên trong? Camus từng nói về sự vô lý của cuộc đời trong The Stranger, khi Meursault sống như một cái bóng, không cảm xúc, giữa xã hội đầy hình thức. Đó là bức tranh của chúng ta hôm nay, khi ai cũng đều chật vật, cố gắng nổi bật, để tránh bị quên lãng trong việc một mình đối diện với trống rỗng của hư vô?

Và chúng ta đang sống trong một thế giới cổ súy hành vi lập dị dưới vô vàn hình tướng. Nơi trên mạng xã hội, mọi người không ngừng cố gắng thực thi khẩu hiệu “hãy là chính mình” bằng sự khác biệt đến mức kỳ dị, những bộ trang phục kỳ quặc, những cử chỉ phóng đại, những tuyên ngôn triết lý cá nhân ồn ào và trống rỗng hiện sinh sâu sắc. Đây lại chính là mảnh đất màu mỡ nuôi dưỡng những tinh thần ái kỷ, trang điểm cổ xúy ego bằng những lớp vỏ khác biệt mà trống rỗng, che đậy sự thiếu kết nối chân thành nhất với bản sắc lẫn với tha nhân. Ở đó, những kẻ thái ái kỷ nhảy múa trong cảm giác sáng sủa mỗi khi làm người khác tối tăm. Từ góc nhìn tâm lý, hiện tượng này thật giống với “impression management” được Erving Goffman viết trong The Presentation of Self in Everyday Life, nơi con người không thể thôi diễn các vai trò trên một sân khấu xã hội, nhưng nếu chỉ là vỏ bọc, thần thái sẽ tan biến, để lại nỗi mệt mỏi hiện sinh.

Bạn có thấy điều tôi cũng nhận ra, không? Thần thái ấy là lời thì thầm giữa bóng tối, không phải để khoe khoang, mà để nhắc nhở rằng ngay cả trong khu rừng tối của kiếp người, ta vẫn có thể tìm thấy ánh sáng trong khí chất chân thật nhất của chính mình. Thần thái không phải thứ có thể mua bán hay luyện tập có được, mà là sự tự nhiên toát ra từ sự hài hòa giữa khí chất nội tại và thế giới. Một người có thần thái, như Atticus Finch trong To Kill a Mockingbird, có thể đứng lặng lẽ giữa định kiến xã hội, ánh mắt kiên định dạy con về lòng trắc ẩn, và khiến cả câu chuyện trở nên sáng ngời mà không cần lời hùng biện. Thần thái, với tôi, là một bản chất được nuôi dưỡng, hội tụ, đủ đầy thành một bản sắc trọn vẹn.

Khi viết những dòng này, tôi chợt nhớ đến một buổi tối lung linh, xinh đẹp, diêm dúa, ngồi trong một quán bar lộng lẫy, và thấy mình đang chìm dần vào cảm giác mệt mỏi mơ hồ trong tinh thần. Tôi bàng hoàng: đâu rồi ánh sáng lặng lẽ từ khí chất sâu thẳm trong mình, giữa một thế giới đang dần cạn kiệt chính thứ ánh sáng ấy?!

Bạn có bao giờ dừng lại, giữa dòng đời ồn ào, để nhận ra sự cạn kiệt ấy trong chính mình?  Thần thái hẳn không phải thứ ta tạo ra bằng cách khác người để nổi bật, mà ánh sáng tỏa ra từ đức dũng cảm, sự kiên định và lòng trắc ẩn. Đó ảnh hiện phần bản chất chân thật sâu nhất của bạn, trong hành trình gian nan, từ trống rỗng hỗn tạp hiện sinh đến sự chân thành đầy đặn bản chất, từ lựa chọn mình là ai đến lựa chọn thái độ của mình nên thế nào, trong cuộc sống hàng ngày, giữa vô vàn hình tướng giả tạo quyến rũ.

Nhưng, chỉ cần sống không nao núng với bản chất thôi cũng có thể khiến cả thế gian cũng phải nghiêng mình rồi.

CC, 21.o9.2o25 

Lúc này, 20 năm trước, tôi vừa bước ra khỏi một sân golf sang trọng, bước lên một chiếc Mercedes mui trần. Người đàn ông sực mùi sang trọng ấy sẽ đưa tôi từ Monaco về Nice. Tôi sẽ khẽ khàng từ chối anh nhẹ nhàng, như hiếm hoi vài người đàn ông giàu có mà rỗng tuếch khác trước và sau đó, để rồi không còn nhớ thậm chí cái tên lẫn gương mặt của anh.

Tôi sẽ trở lại căn phòng nhỏ bé của mình, nơi tôi ở tạm thời trong cuộc phiêu lưu đi tìm nguồn cội, mở máy tính, và viết vào Nhật ký một cô gái thiếu ngoan: Cuộc du ngoạn của tôi tới đất nước thơm tho này là để tôi hiểu ra rằng, cuộc đời mình sẽ luôn phải đứng trước những lựa chọn: cần phải từ bỏ hay hy sinh những gì để được, và không được, là chính mình?

Tôi sẽ đeo tai nghe và bật chiếc MP3. Charlene sẽ lại thủ thỉ lời ca ủy mị của thập niên 70:

“Ooh, I've been to Nice and the Isle of Greece

When I sipped champagne on a yacht

I moved like Harlow in Monte Carlo

And showed them what I've got

I've been undressed by kings

And I've seen some things that a woman ain't s'posed to see

I've been to paradise, but I've never been to me…”

“I’ve Never Been to Me” là một bản ballad đầy cảm xúc, kể câu chuyện của một người phụ nữ đã trải qua một cuộc đời phiêu lưu, giàu trải nghiệm, nhưng cuối cùng nhận ra sự trống rỗng trong tâm hồn. Bài hát phản ánh sự tiếc nuối của một người mãi chạy theo những ảo ảnh của tự do, sắc đẹp, và những cuộc phiêu lưu tình ái lẫn xa hoa, nhưng bỏ lỡ những giá trị giản dị, chân thực của tình yêu, gia đình, và sự kết nối sâu sắc với chính mình.

Nỗi đau hiện sinh của “I’ve Never Been to Me” đi theo tôi trong suốt những chặng đường 5 năm tìm đường và 17 năm sống con đường ấy, theo một hướng có lẽ là tích cực. Lựa chọn gì để có thể tìm thấy và sống với bản chất của chính mình? Những ngõ nhỏ nào sẽ giúp tôi tìm thấy bản thân, và những đường lớn nào chỉ làm sâu sắc thêm sự cô đơn và lạc lối? Đâu là những gì trọng yếu và đáng để tôi trân trọng nhất, và đâu là hào nhoáng phù phiếm của cuộc đời?

Đừng lầm tưởng khi thấy tôi nói về âm nhạc. Là một người tiêu thụ âm nhạc đơn thuần, tôi chỉ nghe những bài hát mà tôi thấy hợp với tâm trạng của mình, mà chẳng hề quan tâm đến dòng nhạc, ca sĩ, nhạc sĩ, ban nhạc, và thậm chí tiêu đề của bài hát. Hiểu biết của tôi về âm nhạc khiêm tốn đến mức đáng hổ thẹn. Tôi biết tới Trịnh Công Sơn hay Britney Spears chỉ vì người ta hay nhắc đến họ. Với tôi, The Beatles có tồn tại hay không cũng chẳng quan trọng cho lắm. Trong thế giới của tôi, John Lennon sẽ có một cuộc sống bình dị tới già. Nó có lẽ chính là thế giới của phim Yesterday, nơi John Lennon có thể nói: 78 năm đã qua của đời tôi thật tuyệt vời. Tôi có một công việc khiến tôi say mê mỗi ngày, một người vợ yêu tôi và tôi đủ yêu để chiến đấu với tất cả những phức tạp để giữ nàng. Và ông sẽ hỏi, như thể cả cuộc đời bình thường của mình dành cả cho tình yêu: Còn chuyện yêu đương của bạn thì sao?

Hãy nói về Yesterday. Phim kể câu chuyện về Jack Malik, một nhạc sĩ thất bại, người sau một tai nạn kỳ lạ tỉnh dậy trong một thế giới nơi The Beatles chưa từng tồn tại. Jack trở thành người duy nhất nhớ các bài hát của The Beatles và sử dụng chúng để trở thành một ngôi sao âm nhạc toàn cầu. Hành trình của Jack Malik đặt ra câu hỏi về sự trung thực, bản sắc cá nhân, sự sáng tạo, ý nghĩa của thành công, và giá trị của nghệ thuật trong một thế giới bị chi phối bởi thương mại hóa. Trong cuộc phiêu lưu kỳ khôi của mình, Jack phải đối mặt với câu hỏi: Đâu là bản sắc của anh khi anh xây dựng danh tiếng và thành công dựa trên những tác phẩm không phải của mình? Và cũng giống như nhân vật trong “I’ve Never Been to Me,” cuộc chạy đua theo ánh hào quang của danh vọng của Jack cũng dẫn tới một kết cục: ảo ảnh của nổi tiếng và giàu sang không thể che giấu nổi sự trống rỗng vô nghĩa bên trong.

Điều này khiến tôi nghĩ tới những bài thơ nhạc của mình. Tôi chưa từng viết để được biết đến, mà để chuyển hóa cảm xúc. Và vì không biết gì nhiều lắm về âm nhạc, những bản nhạc của tôi chỉ là một chân dung chuyển hóa những cảm xúc trong thơ thành giai điệu đơn thuần. Tôi viết cho tôi, cho những thân chủ của tôi, và cho ngày tôi vĩnh biệt thế giới. Nhưng khi nghe những giai điệu AI phổ nhạc cho ngôn ngữ của tâm mình, khi tôi dành hàng giờ để chỉnh sửa và cho ra một phiên bản tôi thấy gần nhất với phần tâm hồn sâu kín của những lời thơ ấy, khi tôi tìm thấy một phần sáng tác và xúc cảm của mình trong một thứ âm nhạc không hoàn toàn thuộc về mình, thì ai là người sáng tác thực sự, và những tác phẩm ấy mang bản sắc của tôi hay của AI?

Khi nghe những bài thơ của mình được cất thành giai điệu, tôi có cảm giác một bản sắc thứ ba đã được mở rộng và tái tạo. Nếu AI không hát thơ của tôi, liệu những vần điệu ấy có bao giờ vượt ra khỏi trang giấy, để trở thành những âm tần sống động phản chiếu những người cũng nhìn thấy chính mình trong ấy? Dù sao thì âm nhạc, dù được tạo ra bởi con người hay AI, dường như luôn là một chiếc cầu nối giữa cái hữu hạn của cá nhân và cái vô hạn của cảm xúc tập thể. Trong Yesterday, các bài hát của The Beatles, dù được Jack trình bày trong một thế giới không biết đến chúng, vẫn có sức mạnh làm rung động trái tim hàng triệu người. Điều này mang vóc dáng của “niềm tin liên chủ quan” - một thực tại tập thể, nơi ý nghĩa không nằm ở nguồn gốc, mà ở sự cộng hưởng mà nó tạo ra.

Và có lẽ, trong những giai điệu được AI hát, điều tôi nghe thấy không chỉ là những góc khuất của riêng tôi, mà còn là tiếng vọng của một thực thể rộng lớn hơn. Một thực thể sinh ra ở nơi con người và máy móc cùng nhau tạo nên ý nghĩa, nơi bản sắc không bị giới hạn bởi nguồn gốc, mà được mở rộng bởi sự kết nối. Và ánh sáng chân thực nhất, của mọi tác phẩm, vẫn là ánh sáng đến từ bên trong, được thắp lên bởi sự can đảm để thể hiện đúng nhất bản chất của chính mình.

FEAR OF... (GHEN)

Nếu bạn đã từng đắm mình trong những thân phận con người, đã để tâm hồn mình trôi trong cơn gió lộng truyền thuyết từ biển tuyết Bắc Âu, hẳn bạn sẽ không thể quên Lagertha Lothbrok, người phụ nữ vừa là biểu tượng của sức mạnh, vừa là hiện thân của một nỗi đau không bao giờ thành sẹo.

Trong bộ phim Vikings, Lagertha hiện lên như một tượng đồng bất khuất: shield-maiden dũng mãnh, người vợ trung thành của Ragnar, người mẹ tận tụy của Bjorn và Gyda, và là lãnh đạo sáng suốt của Hedeby và Kattegat. Nhưng đằng sau tấm áo giáp kiêu hãnh ấy, ẩn một vết thương sâu: cơn ghen tuông và nỗi cô độc của người đàn bà bị tước mất danh dự thiêng liêng của mình.

Nằm ngoài những cuộc chiến đấm máu, nỗi đau ghen tuông của Lagertha bắt đầu từ sự tan vỡ hôn nhân với Ragnar. Là một nữ chiến binh đầy tự hào, Lagertha đặt lòng trung thành lên vị trí tuyệt đối, và coi hôn nhân của mình như một lãnh thổ thiêng liêng. Ngay từ những ngày đầu, khi còn là những nông dân bình thường, cô đã yêu cầu anh chồng Ragnar của mình không ăn nằm với những người phụ nữ khác. Đây là một lời tuyên bố không nhượng bộ trong việc chia sẻ người đàn ông của mình của cô.

Điều thú vị, mà tôi thật sự rất thích, ở văn hóa Bắc Âu cởi mở cấp tiến này, là Lagertha lại không phản đối tính đa dạng dục tính, nếu điều đó diễn ra với sự đồng thuận và ý thức. Có lẽ vì vậy mà chuyện chăn gối của Lagertha khá phong phú. Cô mời mọc cuộc yêu tay ba với Rangar và chàng tu sĩ Athelstan vừa bị bắt về và còn đang ngơ ngác trong căn lều nhỏ với những kẻ quái gở. Cô cũng qua đêm với Ragnar và Aslaug. Cô cũng chấp nhận chia sẻ người tình của mình với con trai... Cô mang trong mình tinh thần cởi mở trong nguyên tắc: tự do trong thân xác với ranh giới đồng thuận, thành thật và trung thành.

Bởi vậy, khi Aslaug, người phụ nữ xuất hiện đột ngột đầy huyền bí với lời tiên tri về “những đứa con trai huyền thoại của Ragnar”, đến Kattegat với cái bụng to bự, hẳn Lagertha với lời tiên tri ”không còn đứa con nào với Ragnar”, không chỉ cảm thấy nguyên tắc của mình bị Ragnar phản bội, mà cô còn cảm thấy hoàn toàn bị thất thế. Cơn ghen ghét của Lagertha không bùng phát kiểu một người phụ nữ đột ngột bị mất vị trí vợ duy nhất hay một người tình bị mất đi tình yêu. Đó là cơn đau đớn không nguôi, dai dẳng, nhức nhối, như bị một móc câu sắc bé nhỏ găm im dưới cổ họng và chưa từng gỡ ra, của một nữ hoàng mất vai trò mẹ gia đình và trong cộng đồng Viking. Nỗi đau của Legertha là nỗi đau bị phủ định trong vai trò biểu tượng. Người đàn bà Viking không sợ mất đàn ông, nhưng sợ mất danh dự. Và với Lagertha, danh dự chính là sợi trục của bản thể.

Người ta khó mà không đồng tình với Lagertha, bởi dưới cơn ghen tỵ về vị thế xã hội - một giá trị cốt lõi trong văn hóa Viking, nơi danh dự là sinh mạng thứ hai, để giữ lòng tự trọng, danh dự và nguyên tắc của mình, cô không có cách nào tốt hơn là từ chối sống chung trong mối quan hệ đa thê, và chọn rời đi và tái thiết lập cuộc đời của mình ở một nơi khác. Con người ta diễn vai trên sân khấu xã hội, và Lagertha, với vai trò matriarchal, không thể chấp nhận bị hạ thấp hơn tự trọng của mình. Quyết định ấy quả thật vừa vặn với cô. 

Nhưng sau sự biến mất của Ragnar, Lagertha dẫn quân tấn công Kattegat, nơi Aslaug cai trị như nữ hoàng, với lý do lấy lại nhưng gì bị Aslaug cướp mất. Khi Aslaug bình tĩnh đầu hàng, từ bỏ ngôi vị, yêu cầu rời đi an toàn như một nữ hoàng Viking xứng đáng, và ngụ ý rõ ràng là vì hòa bình cho các con trai của Ragnar. Bất chấp tương lai yên bình chung cho gia đình nói riêng và cho dân tộc nói chung, Lagertha đã bắn tên vào Aslaug từ phía sau. Theo truyền thống anh hùng, cố ý tấn công kẻ thù không thể tự vệ từ phía sau lưng là hành vi của những kẻ tiểu nhân, nhỏ nhen, hèn nhát và đáng khinh miệt. Trước khi ngã, Aslaug mỉm cười: "Ta đã mơ về khoảnh khắc này", như một lời tiên tri chấp nhận định mệnh của mình, và như một tuyên ngôn, rằng trong cuộc chiến “nội cung” vô hình này, Aslaug cuối cũng đã thắng.

Còn với Lagertha, để sống tiếp với hành vi ô uế tiểu nhân này, cô phủ nhận sự ghen tuông nhỏ nhen của mình dưới sự phẫn nộ chính đáng của một nạn nhân. Cô cáo buộc Aslaug là phù thủy, đã dùng quyền năng quyến rũ Ragnar. Bằng cách này, nỗi nhục nhã bị thay thế được ngấm ngấm thỏa mãn, nhưng cô cũng đã phủ nhận quyền tự quyết của chồng cũ, đổ hết tội lỗi lên tình địch, ngay cả cho quyết định tự bỏ đi và phá vỡ hôn nhân của chính mình.

Nếu Freud xem Vikings, ông hẳn sẽ giải thích rằng đây là cơ chế phóng chiếu và phủ nhận, để né tránh đối mặt với nỗi đau bị phản bội các nguyên tắc (của riêng mình) và nỗi đau nguyên thủy của một người phụ nữ (không còn sinh con), Lagertha đẩy hết các xung động bất an đáng sợ ấy lên tình địch để giảm căng thẳng nội tâm.

Lagertha khiên tôi nghĩ tới Hera và Lilith. Trong cuộc cộng sinh giữa thần thánh và con người, thì thần linh, và nhất là các nữ thần, cũng ghen tuông vậy.

Hera của thần thoại La Mã, dầu là nữ thần bảo hộ hôn nhân và sinh sản, nhưng là biểu tượng của trật tự, cam kết và sự trung thủy, Hara luôn bị dày vò không thôi bởi ghen tuông, mù quáng ra sức dùng quyền lực của mình để kiểm soát ông chồng Zeus lăng nhăng vô độ của mình. Những cơn ghen điên cuồng của Hera phần lớn cũng là do mất vị thế độc tôn và cảm giác bị làm nhục bởi hành vi trái nguyên tắc của ông chồng sấm sét.

Còn Lilith của thần thoại Do Thái là con người đầu tiên. Truyện là để nàng khỏi buồn chán, Đáng Sáng Tạo lấy một chiếc xương sườn của nàng để tạo ra Adam và cho họ kết hôn, cũng giống như cách Eva được sinh ra từ Adam sau khi Lilith bị Thiên Chúa lưu đày và rơi vào bóng tối của quên lãng do tội từ chối phục tùng.

Biểu tượng của nổi loạn và bản năng hoang dã, của chaos và bóng tối, Liltih thách thức trật tự, đòi hỏi tự do và sự độc lập, dẫn đến phá hủy và bị cô lập. Ghen ghét với Eve, vợ hai của Adam vì được ở lại Vườn Địa Đàng, (chứ không phải vì tình yêu với Adam), Lilith đã hóa thân con rắn xảo quyệt xúi dục Eva ngây thơ trong vụ án kinh điển trái cấm, dẫn tới một loạt tội lỗi nguyên thủy dài dặc đến tận bây giờ của truyền thống tôn giáo độc thần.

Nếu Jung sống lại, ông hẳn sẽ nói Lilith là phóng chiếu phần shadow bị chối bỏ, và cơn ghen ghét của Lilith bắt nguồn từ sự từ chối tự do và bị đẩy ra ngoài lề xã hội, nỗi đau đớn bị tước đi tự do hiện hữu.

Cơn ghen, xét về mặt sinh học, là chiến lược sinh tồn: đàn ông bảo vệ huyết thống, đàn bà bảo vệ sự gắn bó. Nhưng ở tầng sâu, ghen tuông còn là phản ứng của bản thể khi bị đe dọa ý nghĩa tồn tại.  Bởi vậy mà Sartre nói, ta ghen không chỉ vì sợ mất người khác, mà vì ánh nhìn của tha nhân khiến ta cảm thấy mình trở nên vô nghĩa. Và Krishnamurti, trong giọng êm mà sắc như gươm, từng nói: Chừng nào bạn còn xem người khác là của bạn, chừng đó ghen tuông vẫn tồn tại.

Phải chăng, xuyên qua khu rừng tối của tồn tại, tốt và xấu, anh hùng và tiểu nhân, không thể định đoạn rõ ràng, và con người lẫn thần linh đều không chỉ tắm mình vinh quang của danh dự, mà còn đều phải vật lộn sống với những vết nhơ bi kịch, nơi danh dự và đạo đức chỉ là một ánh lửa mong manh trước cơn bão cảm xúc khác nhau, trong đó có những ngọn lừa mang tên ghen tỵ?

Người ta thường nổi cơn ghen vì mất mát tình yêu, mất kiểm soát, bị mất vị thế, bị thay thế… Người ta cũng có thể nổi cơn ghen về những điều mình thiếu mà người khác có, không chỉ về của cải, nhan sắc, tuổi trẻ, con cái… mà có lẽ còn vì bản sắc trọn vẹn hơn của người khác.  Vậy thì, nhìn dưới góc độ nào đó,  có chính xác không khi nói ghen tuông là phần bóng tối của tình yêu? Phải chăng ghen tuông còn là tiếng kêu của cảm giác bất công, bất lực, bị giới hạn, bị cướp đoạt … ? Và thẳm sâu sau nỗi ghen tuông, có không, bóng dáng của những nỗi sợ sâu sắc hơn, hiện sinh hơn – nỗi sợ bị lãng quên, bị vô hình, bị không còn giá trị?

CC, 2025