ngày 1 tháng 9
VÔ DỤNG - INTUTILE

Ngày ấy, có người thợ mộc tên Thạch, trên hành trình dài qua những cánh đồng và ngọn đồi tìm gỗ, dừng chân trước một cây sồi khổng lồ. Cành lá vươn rộng muốn ôm lấy bầu trời, thân cây vững chãi tựa một lời tuyên thệ. Người học việc của Thạch trầm trồ, đôi mắt sáng lên trước vẻ huy hoàng ấy. Nhưng Thạch chỉ lắc đầu:

“Cây này vô dụng. Gỗ nó không đóng nổi một con thuyền, làm đàn chẳng vang, làm cày cuốc còn chẳng chắc.”

Đêm đó, hai thầy trò ngủ dưới gốc sồi. Khi ánh trăng lặng lẽ trườn qua tán lá, Thạch chìm vào giấc mơ. Cây sồi hiện ra, trầm ấm thì thầm:

“Sao ông so sánh tôi với những cây táo, lê, cam, quất?! Chúng sinh ra quả ngọt, nhưng cành bị bẻ, quả bị hái, chẳng bao giờ được yên lành. Giá trị của chúng chính là lý do khiến chúng sớm tàn lụi, chặt đốn. Tôi đây, đã chọn cách sống vô dụng. Nếu tôi hữu ích như người đời mong, liệu tôi có thể đứng đây, cao lớn, sống lâu giữa trời đất thế này?”

Sáng hôm sau, Thạch nhìn ngắm những dải nắng xuyên qua lá sồi, khẽ nói với người học việc:
“Có lý do riêng mà cây này tồn tại. Ở chỗ hữu dụng khác, nó hẳn đã bị đốn hạ từ lâu rồi.”

Là tôi, lại phân tâm ngẫm ngợi về điển tích Ngoại Vật trong Nam Hoa Kinh. Bởi một thân chủ vừa tâm sự về một cái cây, và phức cảm hổ thẹn vì “vô dụng”.

Chúng ta cũng đã từng ở đó rồi, phải không? Cố gắng cải giống chính mình để cho ra những hoa thơm quả ngọt cho đời. Lao vào chăm chỉ học hành, hục hục kiếm tiền, vội vã yêu đương, đạt thành tích, săn thành công… Trong mọi lĩnh vực, ta coi kiềm nén nhu cầu chân thực của bản thân để trở thành người sẵn lòng trợ giúp tha nhân, tử tế, hào hiệp... là một giá trị sống còn. Cả một đời từ nhỏ tới lớn, phần lớn chúng ta chỉ làm một việc: cố gắng hết mình trở thành một người “hữu dụng”, và tin nhầm rằng sự cống hiến đó là chính mình, coi đó là động lực sống.

Để rồi có những đêm, cô độc đối diện với bản thân, cảm thấy nhựa sống của chính mình đã tàn phai, khô héo. Kiệt sức, không còn ai ở bên, tất cả hoa quả đẹp đẽ bên ngoài của kẻ hữu dụng tan biến không hơn gì những giọt hoàng hôn bên thềm. Đến vậy, mà có khi ta vẫn chưa nhận ra rằng, những gì thực chất nuôi dưỡng ta trong bản chất của chính mình đã cạn kiệt từ lâu. Ta sẽ lại tiếp tục thiêu đốt những gì còn sót lại của tâm hồn, cho một cái “ta hữu ích”, nhưng lại trống rỗng ý nghĩa hiện sinh.

Carl Jung từng nói rằng, bất chấp sự chìm nghỉm trong giấc mơ tập thể của vô thức, mỗi chúng ta đều mang trong mình một nguồn sống độc đáo, thứ tạo nên bản sắc chỉ thuộc về riêng mình. Ông gọi hành trình tìm lại nguồn sống ấy là “cá nhân hóa”. Đó là con đường cởi bỏ những mặt nạ hữu dụng, để tìm lại chính mình trong phần thẳm sâu nhất của tâm hồn, nơi không có ai khác ngoài chính ta nhảy múa trong nhịp điệu rất riêng. Enneagram gọi nguồn sống ấy là Bản Chất.

Khi nói về cây sồi, Trang Tử đã ca ngợi sự “vô dụng trong mắt con người” như một dạng “hữu dụng tối thượng trong tự nhiên”. Chính nhờ không bị con người tận dụng triệt để, mà cây được sống lâu bền, trọn vẹn sự hữu dụng thuộc về bản chất của nó trong vũ trụ.

Nietzsche, với những lời nói sắc bén như lưỡi dao, có lẽ sẽ miêu tả cây sồi vô dụng ấy là “một siêu nhân”. Với Nietzsche, sống chân thực là dám quay lưng lại với những giá trị nô lệ của đám đông, là dũng cảm không tuân phục những áp lực (vô thức lẫn ý thức) khiến ta cứ mãi chạy đuổi theo một cái “ta hữu ích”. Ông tin rằng con người vĩ đại nhất là người dám sống theo bản năng sâu thẳm, tự tạo ra ý nghĩa riêng cho cuộc đời mình.

Tôi ước gì ẩn dụ về cây sồi vô dụng, một ngày nào đó trong cái nhìn của thân chủ, sẽ trở thành một ẩn dụ tuyên ngôn: một khi sống đúng với Bản Chất thì giá trị chẳng cần phải chứng minh. Sống đúng với bản chất cũng đã đủ để trở nên vĩ đại.

---
Và tôi muốn khép lại lời tự sự hôm nay với một đoạn hội thoại (không rõ có thật không) giữa Khổng (Khâu) Tử và Lão Tử, nó thế này:

– Khâu rất hổ thẹn! Không thành công lần nào! Không còn biết phải đi đâu! Giống như cái hồ lô rỗng ruột treo trước cửa nhà, vô dụng và không làm được gì!

– Tôi không có vàng, chỉ có vài lời tặng ông thế này. Công danh, sự nghiệp, thành tựu… ai cũng muốn, nhưng chẳng bền lâu. An tri không phải là vô dụng, mà là đại dụng. Trên đời không gì mềm mại bằng nước. Sao ông không học cái đức của nước: ở chỗ thấp mà không tranh giành, nhưng có sức mạnh vượt qua mọi rắn chắc. Thời nay, lòng người không biết lý lẽ, kẻ thông minh, giỏi hùng biện mà chỉ lỗi lầm người khác thì dễ mất mạng. Khiêm tốn là khôn ngoan. Vạn vật chuyển biến tùy duyên, tựa thủy.

INUTILE

Autrefois, il y avait un menuisier nommé Thạch. Sur une longue route, traversant champs et collines à la recherche de bois, il s’arrêta devant un chêne gigantesque. Ses branches s’élevaient comme pour enlacer le ciel, et son tronc massif se dressait tel un serment silencieux. L’apprenti de Thạch s’émerveilla, les yeux brillants devant tant de majesté. Mais Thạch secoua la tête :
« Cet arbre est inutile. Son bois ne saurait porter un bateau, il ne résonnerait pas en instrument, et même pour un outil de labour, il ne tiendrait pas. »

Cette nuit-là, ils dormirent au pied du chêne. Sous la lune glissant doucement à travers le feuillage, Thạch s’endormit et rêva. L’arbre lui apparut, grave et paisible, et lui dit :
« Pourquoi me compares-tu aux pommiers, poiriers, orangers ou mandariniers ? Ils portent des fruits sucrés, mais leurs branches sont brisées, leurs fruits cueillis ; jamais ils ne connaissent la paix. Leur valeur est la cause même de leur disparition. Moi, j’ai choisi de vivre dans l’inutilité. Si j’avais été utile comme les hommes le souhaitent, serais-je encore là, debout, grand et vivant si longtemps sous le ciel et la terre ? »

Le matin venu, Thạch contempla les rayons du soleil filtrant à travers les feuilles du chêne, et dit doucement à son apprenti :
« Il y a une raison propre à l’existence de cet arbre. Ailleurs, là où l’on cherche l’utilité, il aurait été abattu depuis longtemps. »

Et moi, je me surprends encore à méditer sur cette parabole de l’Extérieur des choses dans le Zhuangzi. Parce qu’un client m’a récemment confié sa honte de se sentir “inutile”.

Nous avons tous connu cela, n’est-ce pas ? Vouloir nous transformer, nous greffer, pour offrir au monde des fleurs et des fruits. Nous jeter dans l’étude, la recherche d’argent, les amours précipitées, la poursuite des réussites… Nous avons comprimé nos besoins les plus intimes afin de devenir des êtres serviables, généreux, irréprochables. Et la plupart du temps, nous n’avons fait qu’une chose : nous efforcer de toutes nos forces à devenir “utiles”, en croyant, à tort, que cette utilité était notre être même, le moteur de notre vie.

Jusqu’à ces nuits solitaires où, face à nous-mêmes, nous sentons la sève de notre propre vie s’être desséchée. Épuisés, sans personne à nos côtés, tous les fruits éclatants de l’“être utile” disparaissent, comme des gouttes de crépuscule au seuil du soir. Et même alors, nous ne voyons pas toujours que ce qui nous nourrit vraiment, au cœur de notre essence, s’est tari depuis longtemps. Alors nous continuons de consumer ce qui reste de notre âme pour entretenir une image “d’utilité” – mais une utilité creuse, vide de sens existentiel.

Carl Jung rappelait que, malgré l’immersion dans le rêve collectif de l’inconscient, chacun de nous porte une source de vie unique, un sceau intérieur qui fonde notre identité singulière. Il appelait le chemin vers cette source l’individuation. C’est le dépouillement des masques de l’utilité, pour retrouver la danse silencieuse de notre âme, dans un rythme qui n’appartient qu’à nous. L’Ennéagramme nomme cela l’Essence.

Zhuangzi, parlant du chêne, célébrait cette “inutilité aux yeux des hommes” comme une utilité suprême dans la nature. C’est parce qu’il échappe à l’exploitation humaine que l’arbre peut vivre longtemps, accomplissant son être au cœur même de l’univers.

Nietzsche, avec sa lame de paroles tranchantes, aurait peut-être vu en ce chêne inutile un “surhomme”. Car vivre de manière authentique, pour lui, c’est oser tourner le dos aux valeurs serviles de la foule, résister aux pressions (conscientes et inconscientes) qui nous poussent à courir après une image d’“utilité”. L’homme le plus grand, disait-il, est celui qui ose vivre selon ses instincts profonds et créer par lui-même le sens de sa vie.

J’aimerais que la métaphore du chêne inutile, un jour, devienne pour mon client une déclaration silencieuse : lorsqu’on vit en accord avec son Essence, il n’est nul besoin de prouver sa valeur. Vivre fidèle à son être suffit déjà pour être grand.

Et je voudrais clore ces pensées par un court dialogue (dont on ignore l’authenticité) entre Confucius (Khâu Tử) et Laozi :

– Moi, Confucius, je suis couvert de honte ! Je n’ai jamais réussi ! Je ne sais plus où aller ! Je suis comme une calebasse vide suspendue à la porte, inutile et incapable de servir à quoi que ce soit !

– Je n’ai point d’or à vous donner, mais quelques paroles seulement. Les honneurs, la carrière, les réussites… tous les hommes les désirent, mais rien de cela ne dure. Sachez que l’immobilité tranquille n’est pas inutilité, mais grande utilité. Rien au monde n’est plus souple que l’eau. Pourquoi ne pas apprendre la vertu de l’eau : rester en bas sans lutter, et pourtant posséder la force de vaincre toute dureté ?

En ces temps, les cœurs ne connaissent plus la raison ; l’homme trop habile, trop prompt à accuser autrui, met sa vie en danger. L’humilité est sagesse.

Toutes choses se transforment selon les circonstances, comme l’eau.